1-3-1- توسعه انسانی، دیدگاه و راهبرد. 23
1-3-2- مشخصه‌های اساسی راهبرد توسعه انسانی. 25
1-3-3- توسعه‌ی انسانی به عنوان یك وسیله. 27
1-3-4- نقش دولت. 30
1-3-5- شاخص توسعه انسانی. 31
1-3-6- محاسبه شاخص توسعه انسانی. 33
1-4- نقدی بر شاخص توسعه انسانی. 35

1-5- ادبیات پژوهش. 38

1-6- اهمیت و هدف پژوهش. 49

1-7- روش انجام پژوهش. 51

فصل دوم: تبیین جایگاه انسان و تشریح مفهوم آن در جهان بینی غربی  54

2-1- مقدمه. 55

2-2- تعریف انسان شناسی. 56

2-3- تاریخچه انسان شناسی. 61

2-3-1- مفاهیم عمده ظهور انسان شناسی در غرب. 64
2-3-2- ظهور مفهوم شخص. 72
2-3-3- تهدیداتی نسبت به مفهوم شخص. 74
2-3-4- انسان شناسی فلسفی- الهی. 75
2-3-5- انسان شناسی مسیحی. 76
2-3-6- انسان به جای خدا یا انسان شناسی فلسفی الحادی 76
2-4- ارتباط میان انسان شناسی و خداشناسی. 77

2-5- انسان از دیدگاه اندیشمندان غربی. 78

2-5-1- مرز انسان و حیوان (دیدگاه: یواهان گوتفرید هردر، آدولف پورتمان، آرنولد گهلن و هلموت پلسنر). 78
2-5-2- انسان ؛ موجودی روحانی (دیدگاه: افلاطون، رنه دکارت، ماکس شلر و ژان پل سارتر). 79
2-5-3- انسان؛ موجودی طبیعی (دیدگاه: پل تیری دهولباخ، شوپنهاور، هانس فردریش کارل گونتر و بورهوس ف. اسکینر) 79
2-5-4- انسان؛ موجودی اجتماعی (دیدگاه: ارسطو، توماس هابز، ژان-ژاک روسو، کارل مارکس). 80
2-5-5- انسان؛ موجودی منفرد (توماس آکوینی، ایمانوئل کانت، ماکس شتیرنر و تئودور و. آدورنو). 81
2-6- تجمیع دیدگاه‌های اندیشمندان غربی ذیل جریان های فکری غربی  82

2-7- تحلیل مبانی توسعه در غرب. 88

2-7-1- تحلیل مبانی هستی شناسی. 88
2-7-2- تحلیل مبانی انسان شناختی. 90
2-7-3- تبیین مبانی جامعه شناسی. 94
2-8- نگاهی انتقادی به مبانی توسعه در غرب. 100

2-8-1- معضلات و دشواری‌های دوگانه نوسازی و توسعه. 100
2-8-2- روش شناسایی فردگرایانه و پیش فرض عقلانیت ابزاری 104
2-8-3- انسان اقتصادی و پیش فرض های انسان شناختی آن 106
2-8-4- ملاحضات روش شناختی. 108
2-8-5- پیوند اقتصاد با فلسفه، جامعه شناسی، اخلاق، و مذهب 109
فصل سوم: معرفی انسان کامل و ترسیم ابعاد و مولفه‌های توسعه انسانی بر مبنای آموزه‌های تمدن اسلامی  113

3-1- مقدمه. 114

3-2- تمایز مطالعات اسلامی با مطالعات غربی. 117

3-2-1- موضوع. 117
3-2-2- مسائل. 118
3-2-3- روش. 119
3-2-4- هدف. 120
3-3- ویژگی های تفکرات اندیشمندان جهان اسلام. 121

3-3-1- تفاوت در مبانی. 121
3-3-2- آرمانگرایی. 122
3-3-3- همنشینی دانش و ارزش. 123
3-3-4- فضای فرهنگی ویژه. 123
3-3-5- بیطرفی علمی. 124
3-4- ویژگی‌های توسعه انسانی مبتنی بر آموزه‌های اسلامی  124

3-4-1- فراگیری. 124
3-4-2- تعادل. 125
3-4-3- واقع‌گرایی. 126
3-4-4- عدالت. 127
3-4-5- مسئولیت. 128
3-4-6- كفایت. 130
3-4-7- انسان‌گرایی. 130
3-5- توسعه مبتنی بر انسان در اندیشه اسلامی. 131

3-5-1- حضرت علی‌ابن ابی‌طالب امیرالمومنینعلیه‌السلام 132
3-5-1-2-الف- فراهم آوردن زمینه همبستگی اجتماعی و تحقق مشاركت مردمی. 134
3-5-1-2-ب- برقراری امنیت و نظم. 136
3-5-1-2-ج- پرداختن به فعالیتهای حیاتی. 137
3-5-2-ج-آ- كشاورزی. 137
3-5-2-ج-ب- بازرگانی. 137
3-5-2-ج-پ- صنعت. 139
3-5-2-ج-ت- خدمات. 139
3-5-1-3-الف- جایگاه توسعه در وظایف دولت. 141
3-5-1-3-ب- سیاست توسعه اقتصادی. 142
3-5-1-3-ج- چارچوب توسعه. 143
3-5-2- ابویوسف‌ انصاری‌ کوفی‌(113- 182ق). 144
3-5-3- فارابی (257-339ق). 145
3-5-4- اخوان الصفا (395ق). 153
3-5-5- شیخ الرئیس ابو علی سینا (370-428ق). 157
3-5-6- ابوالحسن‌ ماوردی (364-450ق)‌ 160
3-5-7- خواجه نظام الملک طوسی (408-485ق). 162
3-5-8- ابو حامدمحمد غزالی (450-505ق). 165
3-5-9- شهاب الدین سهروردی (546-587ق). 169
3-5-10- فخر‏الدین‏رازی (536-606ق). 171
3-5-11- خواجه نصیرالدین طوسی (598-672ق). 173
3-5-12- تقی‏الدین احمد‏بن عبد‏الحلیم ابن‏تیمیه (661-728ق) 177
3-5-13- ابوعبدالله ابن‏جماعه کنانی (639-733ق). 178
3-5-14- ابن خلدون (732-808ق). 180
3-5-15- ملاصدرا (979-1050ق). 184
3-5-16- سیدجمال‌الدین اسدآبادی (۱۲۵۴-1314ق). 191
3-5-17- شهید سید حسن مدرس رحمه الله علیه (1287-1356ق). 194
3-5-18- سید قطب (1288-1385ق). 198
3-5-19- شهید مرتضی مطهری رحمه الله علیه (1338-1399ق). 204
3-5-19-4-الف- آثار درون دینی. 208
3-5-19-4-ب- آثار برون دینی. 210
3-5-20- شهید سید محمد باقر صدر رحمه الله علیه (1353-14700ق) 219
3-5-20-7-الف- مذهب اقتصادی اسلام. 226
3-5-20-7-ب- نظام اجتماعی اسلام. 229
3-5-20-7-ج- نظام اقتصادی اسلام. 231
3-5-20-7-د- علم اقتصاد اسلامی. 232
3-5-21- علامه سید محمد حسین طباطبایی رحمه الله علیه (1321-1402ق) 235
3-5-22- امام خمینی رحمه الله علیه (1320-1409ق). 249
3-5-23- آیت الله جوادی آملی حفظه الله تعالی. 258
3-5-24- مقام معظم رهبری مدظله العالی. 273
3-6- جمع‌بندی و خلاصه مولفه‌های توسعه و پیشرفت. 294

3-6-1- حضرت علی‌ابن ابی‌طالب امیرالمومنین علیه‌السلام 294
3-6-2- ابویوسف‌ انصاری‌ کوفی‌ 295
3-6-3- فارابی. 295
3-6-4- اخوان الصفا. 296
3-6-5- ابن سینا. 297
3-6-6- ابوالحسن‌ ماوردی‌ 297
3-6-7- خواجه نظام‌الملک طوسی. 297
3-6-8- ابو حامدمحمد

غزالی. 298
3-6-9- شهاب الدین سهروردی. 298
3-6-10- فخر‏الدین‏رازی. 298
3-6-11- خواجه نصیرالدین طوسی. 298
3-6-12- تقی‏الدین احمد‏بن عبد‏الحلیم ابن‏تیمیه. 299
3-6-13- ابن‏جماعه کنانی. 299
3-6-14- ابن خلدون. 299
3-6-15- ملاصدرا. 300
3-6-16- سیدجمال‌الدین اسدآبادی. 300
3-6-17- شهید مدرس. 301
3-6-18- سیدقطب. 301
3-6-19- شهید مطهری (ره). 302
3-6-20- آیت الله سید محمد باقر صدر. 303
3-6-21- علامه سید محمد حسین طباطبایی. 303
3-6-22- امام خمینی (ره). 304
3-6-23- آیت الله جوادی آملی. 304
3-6-24- مقام معظم رهبری. 306
فصل چهارم: ارائه اصول و مراحل شاخص‌سازی ترکیبی و تبیین نحوه تدوین یک شاخص قابل اندازه‌گیری برای مفاهیم کیفی  310

4-1- مقدمه. 311

4-2- جایگاه شاخص‌ها در برنامه های توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران. 313

4-2-1- برنامه اول توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران. 314
4-2-2- برنامه دوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران. 318
4-2-3- برنامه سوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران. 321
4-2-4- برنامه چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران. 324
4-2-5- برنامه پنجم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران. 329
4-3- مروری بر الزامات بکارگیری شاخص های ترکیبی. 332

4-4- بررسی ادبیات پژوهش. 334

4-5- روش‌شناسی جامع ساخت و ارزیابی شاخص‌های تركیبی. 336

4-5-1- مراحل ساخت شاخص تركیبی. 336
4-5-1-4- الف- گروه‌بندی اطّلاعات و داده‌ها بر اساس شاخص‌های بعد 341
4-5-1-4-الف-آ- آنالیز اجزای اصلی. 341
4-5-1-4-الف-ب- تحلیل عاملی. 342
4-5-1-4-الف-پ- ضریب آلفای كرونباخ. 344
4-5-1-4-ب- گروه‌بندی اطلاعات و داده‌ها بر اساس افراد (كشورهای) مورد بررسی. 345
4-5-2- مراحل ارزیابی شاخص تركیبی. 351
4-6- شاخص‌سازی تركیبی و جایگاه آن در كمّی‌سازی مفاهیم در اقتصاد اسلامی. 352

4-7- جمع‌بندی و نتیجه‌گیری. 356

فصل پنجم: ارائه شاخص ترکیبی توسعه انسانی بر اساس آموزه‌های اسلامی و رتبه بندی کشورهای منتخب. 358

5-1- مقدمه. 359

5-2- گام اول: تبیین چارچوب نظری جامع و یكپارچه. 360

5-3- گام دوم: انتخاب مراجع اطلاعاتی و پایگاه‌های داده متناسب با ابعاد و مولفه‌های مربوطه. 361

5-4- گام سوم: اسناد داده‌های مفقود با مقادیر جایگزین  365

5-5- گام چهارم: انجام تجزیه و تحلیل چند‌متغیره بر روی داده‌ها و شاخص‌های منفرد. 372

5-5-1- بُعد اجتماعی – فرهنگی. 376
5-5-2- بُعد اقتصادی – رفاهی. 382
5-5-3- بُعد مذهبی – اخلاقی. 388
5-5-4- بُعد علمی – آموزشی. 392
5-5-5- بُعد سیاسی – حکمرانی. 395
5-6- گام پنجم: نرمال‌سازی داده‌ها. 397

5-7- گام ششم: وزن‌دهی و تجمیع ابعاد و شاخص‌های عاملی‌نهایی  398

5-7-1- فرآیند تحلیل شبکه‌‍‌ای (وزن‌دهی ابعاد). 398
5-7-2- مدل‌سازی پویای رشد اقتصادی (رویکرد اول در وزن‌دهی مولفه‌ها). 412
5-7-3- فرآیند سلسله مراتبی (رویکرد دوم در وزن‌دهی مولفه‌ها) 446
5-8- گام هفتم: ارائه و انتشار نتایج‌ رتبه‌بندی شاخص‌تركیبی‌نهایی  451

5-9- جمع‌بندی و نتیجه‌گیری. 454

فصل ششم: جمع‌بندی بحث، نتیجه‌گیری و پیشنهادها  455

6-1- خلاصه روند شاخص‌سازی‌ترکیبی. 456

6-2- خلاصه و جمع‌بندی روند شاخص‌سازی‌ترکیبی توسعه‌انسانی مبتنی بر آموزه‌های اسلامی. 464

6-3- نتایج و پیشنهادات. 481

6-4- ملاحظات و محدودیت‌های مفهومی پژوهش. 485

6-5- ملاحظات و محدودیت‌های تکنیکی و مدل‌سازی پژوهش. 487

پیوست‌ها  490

پیوست شماره (1): آزمون ریشه واحد متغیرهای مدل. 490

پیوست شماره (2): نتایج برآورد مدل‌های 5 گانه. 502

فهرست منابع  509

فهرست جداول

جدول 1- برخی از مفاهیم اقتصاد اسلامی با قابلیّت كمّی‌سازی  356

جدول 2- مولفه‌ها، شاخص‌های عاملی و منابع مورد استفاده در بُعد اجتماعی – فرهنگی. 376

جدول 3- مولفه‌ها، شاخص‌های عاملی و منابع مورد استفاده در بُعد اقتصادی – رفاهی. 382

جدول 4- مولفه‌ها، شاخص‌های عاملی و منابع مورد استفاده در بُعد مذهبی – اخلاقی. 388

جدول 5- مولفه‌ها، شاخص‌های عاملی و منابع مورد استفاده در بُعد علمی – آموزشی. 392

جدول 6- مولفه‌ها، شاخص‌های عاملی و منابع مورد استفاده در بُعد سیاسی – حکمرانی. 395

جدول 7- ساختار تصمیمات پیچیده و شبکه‌های مرتبط با آنان  407

جدول 8- وزن‌دهی ابعاد «توسعه انسانی مبتنی برآموز‌ه‌های اسلامی»  412

جدول 9- متغیرهای مدل‌های 5 گانه. 441

جدول 10- نتایج آزمون سارگان. 443

جدول 11- نتایج مدل‌های 5 گانه و اوزان مولفه‌ها. 444

جدول 12- میزان ورود مولفه‌ها از چارچوب نظری به شاخص‌نهایی  445

جدول 13- ترجیحات ( قضاوت شفاهی) و مقدار عددی آنها  447

جدول 14- نمونه خام ماتریس AHP. 448

جدول 15- اوزان مولفه‌های بُعد اقتصادی – رفاهی. 449

جدول 16- اوزان مولفه‌های بُعد مذهبی – اخلاقی. 450

جدول 17- اوزان مولفه‌های بُعد سیاسی – حکمرانی. 450

جدول 18- اوزان مولفه‌های بُعد علمی – آموزشی. 450

جدول 19- اوزان مولفه‌های بُعد اجتماعی – فرهنگی. 450

جدول 20- خلاصه و جمع‌بندی دیدگاه‌های اندیشمندان تمدن اسلامی در حیطه بُعد اقتصادی – رفاهی توسعه انسانی. 464

جدول 21- خلاصه و جمع‌بندی دیدگاه‌های اندیشمندان تمدن اسلامی در حیطه بُعد اجتماعی – فرهنگی توسعه انسانی. 465

جدول 22- خلاصه و جمع‌بندی دیدگاه‌های اندیشمندان تمدن اسلامی در حیطه بُعد سیاسی – حکمرانی توسعه انسانی. 466

جدول 23- خلاصه و جمع‌بندی دیدگاه‌های اندیشمندان تمدن اسلامی در حیطه بُعد مذهبی – اخلاقی توسعه انسانی. 467

جدول 24- خلاصه و جمع‌بندی دیدگاه‌های اندیشمندان تمدن اسلامی در حیطه بُعد علمی – آموزشی توسعه انسانی. 469

جدول 25- مولفه‌ها، شاخص‌های عاملی بُعد اجتماعی – فرهنگی  470

جدول26- مولفه‌ها، شاخص‌های عاملی بُعد اقتصادی – رفاهی  472

جدول27- مولفه‌ها، شاخص‌های عاملی بُعد مذهبی – اخلاقی. 474

جدول 28- مولفه‌ها، شاخص‌های عاملی بُعد علمی – آموزشی. 475

جدول 29- مولفه‌ها، شاخص‌های عاملی بُعد سیاسی – حکمرانی  477

جدول 30- نمرات مقایسه‌ای رتبه‌بندی 79 کشورهای منتخب. 478

فهرست أشکال

شکل 1- نمای کلی شاخص توسعه انسانی. 33

شکل 2- ارزیابی جایگاه 3 نماینده مورد مقایسه با استفاده دو شاخص منفرد، در چارچوب مکانیزم تحلیل پوششی داده ها. 350

شکل 3- نمای‌ روش درون‌یابی پژوهش. 371

شکل 4- بیان نموداری تحلیل مؤلفه‌های اصلی. 375

شکل 5- درخت‌واره گزاره‌ها و معیارهای شبکه یک‌لایه‌ای توسعه‌انسانی مبتنی برآموز‌ه‌های اسلامی. 411

شکل 6- روند شاخص‌سازی ترکیبی در این پژوهش. 457

1- فصل اول: مقدمه

1-1- بررسی روند تحولات فکری در غرب و تغییر مفهوم توسعه
پس از جنگ جهانی دوم عوامل متعدد و در عین حال مرتبط با یکدیگر، در مورد توجه خاص به توسعه اقتصادی مطرح و ارائه شد که ناظر به زوایای گوناگونی از مسائل علمی و سیاسی و اجتماعی بود (عربی،1383، ص20). از اواخر دهه های1940و 1950 که دستیابی به توسعه اقتصادی در دستور کار کشور های توسعه نیافته قرار گرفت تا به امروز که هنوز بسیاری از کشورها خود را ناکام یافته اند، مفهوم توسعه و نگرش به جامعه توسعه یافته دچار تحولات زیادی شده است.

هنگامی که مشکلات اقتصادی کشورهای جهان سوم و ضرورت پرداختن به مباحث توسعه در صدر دغدغه های اقتصاددانان قرار گرفت، تنها دست مایه آنان میراث فکری کلاسیک ها و نئوکلاسیک ها، انقلاب کینزی و تجربه برنامه تازه مارشال در احیای اقتصادی کشورهای اروپایی بود.مرکز ثقل و محور این مباحث تا دهه 1970، رشد اقتصادی بوده است.در این مورد می توان مباحث مطرح شده توسط بزرگترین اقتصاددانان توسعه آن دوره را شاهد آورد.(عربی و لشگری،1383، ص 25)

نظریه مراحل رشد اقتصادی[1] یکی از اولین نظریاتی بود که در حوزه اقتصاد توسعه مطرح شد. بر حسب نظریه مراحل رشد اقتصادی، فرآیند توسعه چون رشته ی مراحل متناوبی که تمام کشورها باید از آن عبور کنند، بررسی شد. این نظریه اساسا یک نظریه اقتصادی توسعه بود و به این ترتیب توسعه مترادف با رشد اقتصادی شد (تودارو، 1366، ص 116).

استدلال این بود که در مرحله اولیه توسعه آنچه که باید هدف اصلی باشد رشد است، نه توزیع عادلانه. آنان بر اساس نظریه رخنه به پایین[2] می پنداشتند که توسعه یک پدیده صرفا اقتصادی است که در آن، منافع سریع ناشی از رشد کلی تولید ناخالص ملی و درآمد سرانه به طور خود به خود، منافعی را برای توده های مردم به صورت شغل و دیگر فرصت های اقتصادی فراهم می آورد.(جهانیان،1382، ص 127)

با ظهور نتایج ناخوشایند طرح های توسعه وگذشت بیش از یک دهه تمرکز بر افزایش رشد اقتصادی، خوش بینی اولیه اقتصاددانان به ناامیدی گرایید.(عربی،1383، ص34) این وضعیت ناخواسته، از وجود اشکالات و نواقص اساسی در تعریف توسعه و نگرشی که در مورد آن وجود داشت حکایت می کرد. در دهه 1970 ، اعتراضات زیادی برای کنار گذاشتن تولید ناخالص ملی به