تحلیل داده ها استفاده شد، نتایج نشان دادند که : بین نمره سبک هویت اطلاعاتی، سبک هویت هنجاری و تعهد هویت با سلامت روان و پیشرفت تحصیلی رابطه مثبت معنی دار وجود داشت (05/0p <). بین سبک هویت سردرگم و سلامت روان رابطه معنادار وجود نداشت و رابطه سبک هویت سردرگم با پیشرفت تحصیلی منفی معنادار بود(05/0p <). بین سبک های دلبستگی و سلامت روان رابطه وجود داشت(001/0(p <. بدین صورت که با افزایش نمرات سبک دلبستگی ایمن و سبک دلبستگی اجتنابی، سلامت روان افزایش یافت. رابطه بین سبک های دلبستگی و پیشرفت تحصیلی معنادارنبود. همچنین، بین سبک های دلبستگی و سبک های هویت رابطه وجود داشت. رابطه بین سبک دلبستگی ایمن با سبک هویت اطلاعاتی و سبک هویت هنجاری و تعهد هویت مثبت معنا دار بود(001/0(p <. رابطه بین سبک دلبستگی اجتنابی با سبک هویت هنجاری مثبت معنادار(05/0p <) و رابطه بین سبک دلبستگی دوسوگرا با تعهد هویت منفی معنادار بود(05/0p <).
واژگان کلیدی: سبک های دلبستگی، سبک های هویت، سلامت روان، پیشرفت تحصیلی
چکیده 2
هدف پژوهش حاضر بررسی رابطه سبک های دلبستگی و سبک های هویت با سلامت روان و پیشرفت تحصیلی دانش آموزان بود. به همین منظور از دانش آموزان دختر پیش دانشگاهی شهر قزوین در سال تحصیلی 88- 87 ، نمونه ای به حجم 324 نفر با روش نمونه گیری خوشه ای چند مرحله ای انتخاب شد. متغیرهای پژوهش به وسیله پرسشنامه های،سبك هویت برزونسكی، مقیاس دلبستگی بزرگسالان كولینز و رید و سلامت عمومی گلدبرگ سنجیده شد، و از معدل ترم اول آزمودنی ها به عنوان معیار پیشرفت تحصیلی استفاده شد. از روش آماری رگرسیون چند متغیره با روش گام به گام برای تحلیل داده ها استفاده شد. نتایج نشان داد که : بین سبک هویت اطلاعاتی، سبک هویت هنجاری و تعهد هویت با سلامت روان و پیشرفت تحصیلی همبستگی مثبت معنادار وجود داشت (05/0p <). بین سبک هویت سردرگم و سلامت روان همبستگی معنادار وجود نداشت و همبستگی سبک هویت سردرگم با پیشرفت تحصیلی منفی معنادار بود (05/0p <). بین سبک های دلبستگی و سلامت روان همبستگی معنادار وجود داشت (001/0(p <. بدین صورت که با افزایش نمرات سبک دلبستگی ایمن و سبک دلبستگی اجتنابی، سلامت روان افزایش یافت. همبستگی بین سبک های دلبستگی و پیشرفت تحصیلی معنادار نبود. همچنین، بین سبک های دلبستگی و سبک های هویت همبستگی معنادار وجود داشت. همبستگی بین سبک دلبستگی ایمن با سبک هویت اطلاعاتی و سبک هویت هنجاری و تعهد هویت مثبت معنا دار بود (001/0(p <. همبستگی بین سبک دلبستگی اجتنابی با سبک هویت هنجاری مثبت معنادار(05/0p <) و همبستگی بین سبک دلبستگی دوسوگرا با تعهد هویت منفی معنادار بود (05/0p <).
واژگان کلیدی: سبک های دلبستگی، سبک های هویت، سلامت روان، پیشرفت تحصیلی
فصل اول
مقدمه ……………………………………………………………………………………………………………………………………….. 2
بیان مسئله …………………………………………………………………………………………………………………………………. 4
ضرورت و اهمیت تحقیق …………………………………………………………………………………………………………….. 11
اهداف تحقیق ……………………………………………………………………………………………………………………………. 13
فرضیه های تحقیق ……………………………………………………………………………………………………………………. 13
متغیر های تحقیق ……………………………………………………………………………………………………………………… 13
تعریف مفهومی و عملیاتی متغیر های پژوهش ……………………………………………………………………………… 14
تعریف نظری سبک دلبستگی …………………………………………………………………………………………………….. 14
تعریف عملیاتی سبک دلبستگی …………………………………………………………………………………………………. 14
تعریف نظری سبک هویت ………………………………………………………………………………………………………….. 15
تعریف عملیاتی سبک هویت ………………………………………………………………………………………………………. 15
تعریف نظری سلامت روان ………………………………………………………………………………………………………….. 16
تعریف عملیاتی سلامت روان ………………………………………………………………………………………………………. 16
تعریف نظری پیشرفت تحصیلی ………………………………………………………………………………………………….. 17
تعریف عملیاتی پیشرفت تحصیلی ……………………………………………………………………………………………… 17
فصل دوم
تعریف هویت ……………………………………………………………………………………………………………………………. 19
تقسیم بندی كلی نظریه های هویت ……………………………………………………………………………………………. 22
دیدگاه های نظری درباره شكل گیری هویت ……………………………………………………………………………….. 23
نظریه لوینگر …………………………………………………………………………………………………………………………….. 23
نظریه هارتر ………………………………………………………………………………………………………………………………. 24
نظریه كیگان …………………………………………………………………………………………………………………………….. 25
نظریه بلوز ………………………………………………………………………………………………………………………………… 25
نظریه گلاسر …………………………………………………………………………………………………………………………….. 26
نظریه جیمز ………………………………………………………………………………………………………………………………. 27
نظریه کلبرگ …………………………………………………………………………………………………………………………… 27
نظریه اریکسون ………………………………………………………………………………………………………………………… 28
عواقب عدم شكل گیری هویت مناسب ……………………………………………………………………………………….. 31
پیامد شكل گیری هویت مناسب …………………………………………………………………………………………………. 31
تثبیت هویت و آشفتگی هویت ………………………………………………………………………………………………….. 32
رشد هویت نوجوانی از دیدگاه اریكسون …………………………………………………………………………………….. 33
نظریه جیمز مارسیا …………………………………………………………………………………………………………………… 37
نظریه برزونسکی ………………………………………………………………………………………………………………………. 39
مدل برزونسکی …………………………………………………………………………………………………………………………. 40
فرایند هویت ……………………………………………………………………………………………………………………………… 40
محتوای هویت …………………………………………………………………………………………………………………………… 42
ساختار هویت : تعهد هویت ……………………………………………………………………………………………………….. 44
انواع سبك های پردازش هویت ………………………………………………………………………………………………….. 46
سبک هویت اطلاعاتی ……………………………………………………………………………………………………………….. 46
سبک هویت هنجاری ………………………………………………………………………………………………………………… 47
سبک هویت سردرگم/ اجتنابی ………………………………………………………………………………………………….. 47
رابطه بین سبك های پردازش هویت و پایگاه هویتی ………………………………………………………………….. 48
بحران هویت …………………………………………………………………………………………………………………………….. 50
رابطه هویت و ازدواج ( صمیمیت و دوستی ) ……………………………………………………………………………….. 52
خود پنداره و هویت ………………………………………………………………………………………………………………….. 53
هویت و جنس ………………………………………………………………………………………………………………………….. 53
گام اصلی در رشد هویت ……………………………………………………………………………………………………………. 54
عوامل موثر بر شكل گیری هویت ………………………………………………………………………………………………. 54
هویت در طول چرخه عمر …………………………………………………………………………………………………………. 57
تثبیت هویت …………………………………………………………………………………………………………………………… 58
تعریف دلبستگی ………………………………………………………………………………………………………………………. 59
نظریه های دلبستگی ………………………………………………………………………………………………………………… 60
نظریه یادگیری اجتماعی ……………………………………………………………………………………………………………. 61
نظریه های رفتارگرایی ……………………………………………………………………………………………………………….. 61
نظریه رفتار شناسی طبیعی ……………………………………………………………………………………………………….. 62
نظریه روانكاوان ………………………………………………………………………………………………………………………… 63
نظریه اینسورث ………………………………………………………………………………………………………………………… 65
نظریه بالبی ……………………………………………………………………………………………………………………………… 67
مراحل ایجاد وابستگی ……………………………………………………………………………………………………………… 72
علایم دلبستگی ……………………………………………………………………………………………………………………….. 73
ارزیابی دلبستگی ……………………………………………………………………………………………………………………… 74
طبقه بندی كیفیت دلبستگی نوزاد …………………………………………………………………………………………….. 74
همبستگی رفتار در موقعیت ناآشنا با سایر متغیرها ……………………………………………………………………. 76
نظام دلبستگی ………………………………………………………………………………………………………………………… 77
مدل های فعال ساز درونی …………………………………………………………………………………………………………. 78
نظام كاوشی ……………………………………………………………………………………………………………………………… 79
اهمیت رفتار حساس …………………………………………………………………………………………………………………. 79
عوامل موثر بر دلبستگی ایمن …………………………………………………………………………………………………… 80
ادراكات مشترك غلط درباره نظریه دلبستگی …………………………………………………………………………….. 81
خلق و خوی طفل و دلبستگی ……………………………………………………………………………………………………. 81
دلبستگی های متعدد ……………………………………………………………………………………………………………….. 82
وابستگی در طول چرخه عمر …………………………………………………………………………………………………….. 83
دلبستگی در بزرگسالی …………………………………………………………………………………………………………….. 84
سبک های دلبستگی در بزرگسالان ………………………………………………………………………………………….. 85
رابطه جنسی و دلبستگی …………………………………………………………………………………………………………… 86
روش های فرزند پروری و دلبستگی كودك …………………………………………………………………………………. 86
اشتغال مادر و مهد كودك ………………………………………………………………………………………………………….. 86
افسردگی مادر و تاثیر آن بر دلبستگی فرزندان ………………………………………………………………………….. 88
دلبستگی و رفتارهای بعدی ……………………………………………………………………………………………………….. 89
نشانه های مشکلات دلبستگی …………………………………………………………………………………………………… 90
اضطراب جدایی ………………………………………………………………………………………………………………………… 90
علل دلبستگی توام با ایمنی و مضطربانه …………………………………………………………………………………….. 91
دلبستگی و آسیب شناسی روانی ……………………………………………………………………………………………….. 92
استرس و مقابله با آن ………………………………………………………………………………………………………………… 93
نظریه اختلال دلبستگی …………………………………………………………………………………………………………….. 94
اختلالات وابستگی ……………………………………………………………………………………………………………………. 95
طبقه بندی دلبستگی در راهنمای تشخیص ICD ……………………………………………………………………….. 95
تعریف سلامت روان …………………………………………………………………………………………………………………… 96
رویكردهای مختلف سلامت روان
رویكرد زیستی نگری ………………………………………………………………………………………………………………… 100
رویكرد تحلیل روانی …………………………………………………………………………………………………………………. 100
رویكرد رفتار گرایی ………………………………………………………………………………………………………………….. 100
رویكرد انسان گرایی ………………………………………………………………………………………………………………… 101
رویکرد بوم شناسی ………………………………………………………………………………………………………………….. 102
نظریه گلدشتاین ………………………………………………………………………………………………………………………. 102
رویکرد هستی‌گرایی ………………………………………………………………………………………………………………… 103
رویکرد شناختی ………………………………………………………………………………………………………………………. 103
نظریه یونگ …………………………………………………………………………………………………………………………….. 104
نظریه اریکسون ……………………………………………………………………………………………………………………….. 104
تاریخچه بهداشت روان …………………………………………………………………………………………………………….. 105
اهمیت موضوع بهداشت روانی …………………………………………………………………………………………………… 106
اصول بهداشت روانی ………………………………………………………………………………………………………………… 106
خصوصیات افراد سالم ………………………………………………………………………………………………………………. 107
مدرسه و سلامت روانی …………………………………………………………………………………………………………….. 107
بهداشت روانی و اهمیت پیشگیری اولیه در مدارس ……………………………………………………………………. 108
تعریف پیشرفت تحصیلی ………………………………………………………………………………………………………… 109
پیشینه پژوهش
دلبستگی و سلامت ………………………………………………………………………………………………………………….. 110
دلبستگی و هویت ……………………………………………………………………………………………………………………. 114
هویت و سلامت روان ………………………………………………………………………………………………………………… 117
هویت و پیشرفت تحصیلی ……………………………………………………………………………………………………….. 120
دلبستگی و پیشرفت تحصیلی ………………………………………………………………………………………………….. 120
جمع بندی ………………………………………………………………………………………………………………………………. 122
فصل سوم : روش پژوهش
طرح تحقیق ……………………………………………………………………………………………………………………………. 125
جامعه آماری، نمونه و روش نمونه گیری …………………………………………………………………………………….. 125
روش اجرای تحقیق …………………………………………………………………………………………………………………. 126
ابزارهای جمع آوری داده‌ها
پرسشنامه سبک هویت برزونسکی ……………………………………………………………………………………….. 127
روایی و پایایی پرسشنامه سبک هویت …………………………………………………………………………………. 128
پرسشنامه سبک دلبستگی کولینز و رید ………………………………………………………………………………. 129
روایی و پایایی پرسشنامه سبک دلبستگی ……………………………………………………………………………. 130
پرسشنامه سلامت عمومی گلدبرگ ……………………………………………………………………………………….. 131
روایی و پایایی پرسشنامه سلامت عمومی ……………………………………………………………………………… 132
روش های آمار توصیفی و استنباطی …………………………………………………………………………………….. 133
فصل چهارم: یافته های پژوهش
مقدمه …………………………………………………………………………………………………………………………………….. 135
توصیف داده ها ……………………………………………………………………………………………………………………….. 136
تحلیل داده ها
فرضیه 1: بین سبک های هویت و سلامت روان دانش آموزان رابطه وجود دارد …………………………. 138
فرضیه 2: بین سبک های هویت و پیشرفت تحصیلی دانش آموزان رابطه وجود دارد …………………. 142
فرضیه 3: بین سبک های دلبستگی و سلامت روان دانش آموزان رابطه وجود دارد ……………………. 145
فرضیه 4: بین سبک های دلبستگی و پیشرفت تحصیلی دانش آموزان رابطه وجود دارد …………… 149
فرضیه 5: بین سبک های هویت و سبک های دلبستگی دانش آموزان رابطه وجود دارد …………….. 150
خلاصه نتایج . …………………………………………………………………………………………………………………………. 152
فصل پنجم : بحث و نتیجه گیری
بحث و نتیجه گیری …………………………………………………………………………………………………………………. 155
محدودیت های پژوهش ……………………………………………………………………………………………………………. 164
پیشنهادهای پژوهشی ……………………………………………………………………………………………………………… 164
منابع فارسی …………………………………………………………………………………………………………………………… 166
منابع لاتین ……………………………………………………………………………………………………………………………… 171
فهرست جداول
شماره جدول عنوان شماره صفحه
1-4 شاخص‌های توصیفی نمرات سلامت روان و خرده مقیاسهای آن …………………….. 136
2-4 شاخص‌های توصیفی نمرات سبک های دلبستگی ………………………………………….137
3-4 شاخص‌های توصیفی نمرات سبک های هویت ………………………………………………. 137
4-4 شاخص‌های توصیفی نمرات پیشرفت تحصیلی …………………………………………….. 138
5-4 نتایج ضرایب همبستگی برای رابطه سبک های هویت و سلامت روان …………….. 139
6-4 خلاصه نتایج معنی داری مدل رگرسیون برای پیش بینی سلامت روان ……………. 140
7-4 ضرایب رگرسیون ……………………………………………………………………………………….. 141
8-4 نتایج ضرایب همبستگی برای رابطه سبک های هویت و پیشرفت تحصیلی …….. 142
9-4 خلاصه نتایج معنی داری مدل رگرسیون برای پیش بینی پیشرفت تحصیلی ……… 144
10-4 ضرایب رگرسیون ……………………………………………………………………………………….. 144
11-4 نتایج ضرایب همبستگی برای رابطه سبک های دلبستگی و سلامت روان ………. 145
12-4 خلاصه نتایج معنی داری مدل رگرسیون برای پیش بینی سلامت روان …………… 147
13-4 ضرایب رگرسیون ……………………………………………………………………………………….. 149
14-4 نتایج ضرایب همبستگی برای رابطه سبکهای دلبستگی با پیشرفت تحصیلی .. 150
15-4 خلاصه ماتریس ضرایب همبستگی بین سبکهای دلبستگی باسبک‌های هویت. 151
فصل اول
كلیات پژوهش
مقدمه
خانواده نخستین محیط اجتماعی است که کودک را تحت سرپرستی و مراقبت قرارمی دهد، ازاین رو بیش از تمام محیط های اجتماعی دیگر در رشد و تکامل فرد تأثیردارد. پیدایش بیشترعادات و عقاید کودک از خانه آغاز می شود و پایه های اصلی شخصیت هر فرد درسالهای نخستین زندگی او و درشیوه تعامل با مادر شکل می گیرد.
در واقع دلبستگی همانند یک تکه طناب نامرئی است که نه به وسیله یک چسب مادرزادی بلکه در گرمی تعامل ها جوش خورده است و اساسی برای سلامت هیجانی، روابط اجتماعی و نگرش به دنیا است. توانایی برای تنظیم هیجانات ، رشد فرا خود، تجربه همدلی و بهداشت روان همه مستلزم داشتن یک دلبستگی ایمن است ( ابوحمزه و خوشابی، 1385).
ایجاد یک هویت و دستیابی به یک تعریف منسجم ازخود ، مهمترین جنبه رشد عمومی اجتماعی در دوره نوجوانی است. انتخاب ارزش ها ، باورها و هدف های زندگی مهمترین مشخصه های اصلی این هویت را تشکیل می دهند. هم در دوره نوجوانی و هم جوانی این ارزش ها و هدف های زندگی مورد تجدید نظر قرارمی گیرند.
شکل گیری هویت درنوجوانی با خود پنداره ، عزت نفس و سلامت روانی فرد رابطه جدایی ناپذیر دارد. شرایط پرآشوب زمانه ما که هر لحظه سلامت عمومی فرد را تهدید می کند ، ایجاب می کند شناخت روشن از هویت خود داشته باشیم. ثباتی را که نمی توانیم در دنیا بیابیم باید در وجود خود ایجاد کنیم ، ازدیدگاه اجتماعی نیزهر فرد بایستی یک سری مسئولیت های فردی ، خانوادگی و اجتماعی را بپذیرد ، ازاین رو ثبات هویتی و آگاهی ازماهیت خویش، می تواند موجب سلامت روانی فرد شود.
شکل گیری هویت تاریخچه گذشته فرد و توانمندی های مورد نیاز برای سلامت روانشناختی دربزرگسالی را در هم می آمیزد (دانشپور و همکاران،1386).
رشد و تبلور احساس استقلال، تعیین هویت خود و مسئولیت پذیری و امیدواری به آینده در نوجوان در گرو نظام تربیتی کارا و جامع است. اگردراین نظام پاسخ قانع کننده به موضوعات اساسی زندگی مانند ارزشها ، نقش های اجتماعی، مذهب ، عقایدسیاسی و اهداف حرفه ای داده شود و نوجوان به یک نظام فکری دست یابد تا تکیه گاه او در تصمیم گیری های مهم او باشد و بداند کیست و چه اهدافی دارد و نهایتاً یک فلسفه برای زندگی خود ایجاد کند.
مدرسه و تحصیل به عنوان پل ارتباطی بین نوجوان و گروه های اجتماعی، به عنوان یک حیطه برای ایفای نقش نوجوان است. نوجوانی که به طور فعال درگیر فرایند کاوشگری است ، نیاز بالایی به شناخت و پیچیدگی شناختی احساس می کند و دراین مسیر به میزانی ازتعهد نیز دست یافته است ، لذا احساس استقلال شناختی بیشتری خواهد داشت و درامر تحصیل موفقتر خواهد بود.
بیان مسئله
یکی از مسائل مهم دوره نوجوانی هویت است. داشتن یک حس منسجم و محکم از هویت پیش نیاز رشد بهینه شخص در طول زندگی است و عدم تشکیل چنین حسی می تواند زمینه ساز آسیب های روانی _ اجتماعی باشد.
بذرهای تشکیل هویت ازدوران کودکی کاشته شده اند، اما اریکسون شکل گیری هویت را یکی از وظایف اساسی و مهم خاص دوره نوجوانی می داند.
در خلال دوره نوجوانی است که اریکسون برای فرد فرصت حل تعارضات خود را ، از ترکیب همسان سازی های قبلی درسطح بالاتر جهت رسیدن به یک کل جدید ، فراهم می بیند این تألیف براساس کیفیتی متفاوت از آنچه که در دوره های قبل وجود داشت استوار است .
مفهوم هویت که اریکسون در این دوره مطرح می کند دو چهره دارد: از یک سو به احساساتی رجوع می کند که یک فرد در مقابل خویشتن دارد(خودسنجی) ، از سوی دیگر بر روابط بین هویت شخص و توصیف هایی که دیگران ازاو به عمل می آورند تکیه دارد (منصور و دادستان،1383).
احساس خود، اساس شخصیت بزرگسالی ما را تشکیل می دهد. اگرپایه واساس ثابت و قوی باشد یک هویت فردی محکمی به دست می آید. اگرچنین نباشد ، نتیجه آن چیزی است که اریکسون آن راگم گشتگی هویت می نامد. اریکسون تأکید دارد که شکل گیری هویت برای آماده کردن نوجوان به عنوان فردی آماده انجام تکالیف در بزرگسالی، لازم است (برک[1]،2001).
مارسیا[2]در برسی مفهوم هویت براساس دیدگاه اریکسون به ارائه پایگاه های هویتی با توجه به میزان تعهد و کاوشگری درنوجوان پرداخت و چهار نوع وضعیت هویتی را مفهوم سازی کرد: پراکندگی هویت[3] ، تسلیم طلبی[4] ، تأخیر[5] و پیشرفت هویت[6].
نظریه پردازان جدیدتر (بورک[7] 1991، کرپل من[8] 1997، گرویتوانت[9] و برزونسکی[10] 1997) به جای بررسی پیامدهای شکل گیری هویت و پایگاه های ثابت هویتی به بررسی فرایندهای زیربنایی شکل گیری هویت پرداخته اند. براساس دیدگاه این نظریه پردازان فرایند هویت یک نظام کنترل است که مجموعه ای ازهنجارها و ضدهنجارها را در فرد ایجاد می کند. هویت مجموعه ای ازمعانی است که چگونه بودن را به فرد القا می کند ( به نقل ازفارسی نژاد 1383).
برزونسکی مدلی پویا از هویت ارائه کرده است. طبق این مدل افراد اطلاعات و مسائل مربوط به خود را به سه شیوه اطلاعاتی[11]، هنجاری[12] و سردرگم / اجتنابی[13] پردازش می کنند . افراد با سبک هویت اطلاعاتی آگاهانه و به طور فعال به جستجوی اطلاعات و ارزیابی آنها می پردازند و سپس اطلاعات مناسب خود را مورد استفاده قرار می دهند. نوجوان با سبک هویت هنجاری ، در موضوعات هویت و تصمیم گیری ها به همنوایی با انتظارات و دستورات افراد مهم و گروه های مرجع می پردازند و نوجوانان با سبک هویت سردرگم تا حد ممکن سعی در اجتناب از پرداختن به موضوعات هویت و تصمیم گیری دارند (برزونسکی ، 2003).
برزونسکی در کنار بررسی مکانیزم های پویای شکل گیری هویت ، روی عامل اساسی “تعهد[14]” یا ساختار هویت نیز تأکید می کند. تعهد یک چارچوب ارجاعی جهت دار و هدفمند ایجاد می کند که رفتار و بازخوردهای آن در درون این چارچوب بازبینی ، ارزیابی و تنظیم می شوند. افرادی که دارای پردازش اطلاعاتی و هنجاری هستند نسبت به کسانی که از سبک سردرگم استفاده می کنند ازتعهد بالاتری برخوردارند.
سبک های شناختی – اجتماعی پردازش هویت تحت تأثیر عوامل زیادی ازجمله شیوه های فرزند پروری والدین، شخصیت نوجوان و محیط اجتماعی_ فرهنگی قرارمی گیرند ، ازطرفی این سبک ها خود نیز بر ادراک فرد از خویشتن، بروندادهای رفتاری و شیوه های عملکردی او تأثیر می گذارند (برزونسکی ، 2003).
در زندگی انسان، شکل گیری معنا خیلی زود و حتی پیش از تولد آغازمی شود. اولین و مهمترین ارتباط در سالهای آغازین زندگی که موجب شکل گیری اولین معنا یابی می شود ارتباط “دلبستگی”[15] بین کودک و والدین اوست.
دلبستگی عبارتست از پیوند عاطفی عمیقی که با افراد خاص در زندگی خود برقرار می کنیم، طوری که باعث می شود وقتی با آنها تعامل می کنیم احساس نشاط و شعف کرده و به هنگام استرس از اینکه آنها را در کنار خود داریم احساس آرامش کنیم ( برک ، 2001).
دلبستگی برای کودک ارزش حیاتی دارد زیرا همچنان که کودک در دنیای اطرافش کاوش کرده و با امور غیرقابل پیش بینی روبرو می شود به او احساس امنیت و آرامش می دهد. هنگامی که کودک در وضعیتی قرارمی گیرد که در او ایجاد ترس می کند ، رفتار توأم با دلبستگی کودک آغازمی شود (ماسن[16] و همکاران، 1985).
نظریه دلبستگی بالبی یکی ازمهمترین نظریه ها برای توضیح ارتباط میان تجربیات کودک درخانواده و رشد عاطفی_ اجتماعی اوست. فرض نظریه دلبستگی بر آن است که کیفیت رابطه دلبستگی ، از تعامل میان نوزاد و مراقبانش ، خصوصاً از میزان حمایت و امنیتی که مراقب می تواند برای کودک فراهم کند ، ناشی می شود (لیبرمن[17] و همکاران ، 1999).
به نظربالبی روابط اجتماعی طی پاسخ به نیازهای زیست شناختی و روان شناختی مادر و کودک پدید می آیند. از نوزاد انسان رفتارهایی سرمی زند مثل گریستن ، خندیدن که باعث می شود اطرافیان از او مراقبت کنند و درکنارش بمانند. نتیجه عمده کنش متقابل بین مادر و کودک ، به وجود آمدن نوعی دلبستگی عاطفی بین مادر و فرزند است. این دلبستگی و ارتباط عاطفی با مادر است که سبب می شود کودک به دنبال آسایش حاصل از وجود مادر باشد. بخصوص هنگامی که احساس ترس و عدم اطمینان می کند .
بالبی هماهنگ با اسلاف خود، قائل به وجود نیازهای نخستین و ضروری برای ارضاء است. بنابراین، وی این نکته را مورد تأکید قرارمی دهد که نیازدلبستگی که تا کنون آن را به عنوان نیاز ثانوی می دانستند نیز جزء نیازهای نخستین است که نیاز اساسی برای تحول شخصیت است (ابوحمزه و خوشابی، 1385).
رفتاردلبستگی که هم ازیک نیاز فطری و هم از اکتساب ها منتج می گردد ، دارای کنش مضاعف است: یکی کنش حمایتی، ایمنی تأمین شده توسط بزرگسالی است که از کودک آسیب پذیر در مقابل تهاجم می تواند دفاع کند و دیگری کنش اجتماعی شدن ، دلبستگی درجریان چرخه های زندگی از مادر به نزدیکان و سپس بیگانگان و بالاخره به گروه های بیش از پیش وسیع تری تسری می یابد و به صورت عاملی به همان اندازه مهم برای ساختن شخصیت کودک که تغذیه زندگی جسمانی وی درمی آید (منصور و دادستان،1383).
اینسورث[18] نیز رفتار دلبستگی در روابط بزرگسالی را به عنوان اساس پدیده ایمنی درهسته زندگی انسان مورد تأکید قرار داد. وی مشاهدات بالبی را بسط داد و دریافت که تعامل مادر با کودک در دوره دلبستگی تأثیر چشمگیری بر رفتار فعلی و آتی کودک دارد. او اظهار داشت که دلبستگی ایمن[19] ، عملکرد شایستگی را در روابط بین فردی تسهیل می کند.
برای مثال کودکانی که دلبستگی شدید به مادرانشان دارند درآینده از لحاظ اجتماعی برون گرا هستند و به محیط اطراف توجه نشان می دهند و تمایل به کاوش درمحیط اطرافشان دارند و می توانند با مسائل مقابله کنند. ازطرف دیگرعواملی که مخل این دلبستگی باشد درزمینه رشد اجتماعی کودک درآینده مشکلاتی ایجاد می کند.
اینسورث همچنین ثابت کرد که دلبستگی موجب کاهش اضطراب می شود. آنچه او اثر پایگاه امن[20] می نامید کودک را قادر به دل کندن از دل بسته ها و کاوش در محیط می سازد و کودک می تواند با دلگرمی و اطمینان به کاوش در محیط بپردازد ( ابوحمزه و خوشابی،1385).
کیفیت دلبستگی توسط موقعیت نا آشنا که اینسورث آن را ساخته است ، مورد مطالعه قرار می گیرد و در چهار دسته طبقه بندی می شود : دلبستگی ایمن ، زمانی که مادر نیست نگرانی را بروز می دهند و زمانیکه مادر بر می گردد خوشحال می شوند و او را بغل می کنند. دلبستگی ناایمن اجتنابی ، این کودکان هنگام جدایی اعتراض چندانی نمی کنند و بعد از بازگشت مادر از او اجتناب می کنند. دلبستگی ناایمن دو سو گرا ، این کودکان بعد از جدایی خیلی مضطرب می شوند و گریه می کنند اما زمانیکه مادر برمی گردد و آنها را بغل می کند در عین حال که ابراز تمایل برای تماس بدنی و مجاورت می کنند اما نسبت به مادرشان پرخاشگری نشان می دهند.
دلبستگی آشفته، این کودکان ممکن است به سمت مادر بدوند ، برای مدت کوتاهی دویدن را متوقف کنند و سپس دوباره شروع به دویدن دور اتاق کنند و دنبال مادرشان بگردند و زمانی که مادر برمی گردد ازنزدیک شدن به او امتناع کنند ( ابوحمزه و خوشابی،1385).
مطالعات برترتون[21] و واترز[22] (1985) نشان می دهد نوجوانانی که روابط گرم و صمیمانه ای با والدین خود دارند ، مفهوم خود عمیق تری داشته ، بیشتر به خود اعتماد می کنند و از سازگاری روانی بالاتری برخوردار بوده و با مشکلات در گیر می شوند و برای یافتن راه حل مناسب تلاش می کنند (به نقل از نگهبان سلامی ،1384).
آمرسدن[23] و گرینبرگ[24] (1987) از بررسی های متعدد خود نتیجه گرفتند که کیفیت دلبستگی به والدین با سلامت روانی نوجوان و شکل گیری هویت ، کنار آمدن با بحران های مختلف و رضایت از زندگی ارتباط معنادار دارد .
کرنز[25] و همکاران (2005) معتقدند که افراد دراواسط کودکی هنوز به چهره های دلبستگی تکیه می کنند و از آنها به عنوان منبع آرامش در موقع استرس و همچنین پایگاهی برای اکتشاف بهره می گیرند. مثلاً ممکن است در مواقع بیماری یا وقتی غمگین هستند در صدد جستجوی چهره دلبستگی برآیند. بنابراین اگر چه فراوانی و ضرورت رفتار دلبستگی با بالا رفتن سن کمتر دیده می شود،ولی پیوند دلبستگی از ابتدای نوجوانی به بعد پا بر جا می ماند.
معدود پژوهشهایی پیرامون رابطه بین سبکهای هویت و سبکهای دلبستگی با پیشرفت تحصیلی انجام گرفته است:
نتایج پژوهش حجازی، فارسی نژاد و عسگری (1386) نشان داد که سبك هویت مغشوش / اجتنابی بر پیشرفت تحصیلی اثر مستقیم و منفی دارد.
نتایج پژوهش رضایی (1385) با عنوان بررسی رابطه هویت فردی، الگوهای دلبستگی و ویژگی‌های شخصیتی با پیشرفت تحصیلی دانشجویان دانشگاه هنر اسلامی تبریز نشانگر وجود رابطه بین سبکهای هویت و سبکهای دلبستگی با پیشرفت تحصیلی است. رضایی در پژوهش خویش دریافت که بین هویت آشفته و پیشرفت تحصیلی دانشجویان رابطه منفی معنا دار وجود دارد اما سایر حالات هویت با پیشرفت تحصیلی رابطه معناداری ندارند. بین سبك دلبستگی نا ایمن دو سو گرا و پیشرفت تحصیلی دانشجویان رابطه منفی معنادار وجود دارد. اما بین سبك های دلبستگی ایمن و نا ایمن اجتنابی و پیشرفت تحصیلی رابطه معناداری مشاهده نگردید. سبك دلبستگی ایمن دانشجویان با هویت پیشرفت آنان رابطه مثبت معنادار و با هویت آشفته رابطه منفی معنی‌دار دارد و سبك دلبستگی نا ایمن دوسوگرا با هویت آشفته رابطه مثبت معنی دار و با هویت پیشرفت رابطه منفی معنادار دارد.
نتایج پژوهشهای فوق الذکر در مجموع موید تاثیر سبکهای دلبستگی و هویت بر سلامت روان و پیشرفت تحصیلی دانش آموزان است. در پژوهش حاضر که به بررسی رابطه بین این دو متغیر با سلامت روان و پیشرفت تحصیلی دانش آموزان پیش دانشگاهی اختصاص دارد سعی گردیده است که به دو سئوال زیر پاسخ داده شود: آیا سبکهای دلبستگی و هویت با سلامت روان و پیشرفت تحصیلی دانش آموزان پیش دانشگاهی رابطه دارند؟ آیا بین سبکهای دلبستگی و سبکهای هویت رابطه وجود دارد؟
[1]– Berk, L.
[2]– Marsia,J.
[3]– identity diffusion
[4]– fore closure
[5] -moratorium
[6]– identity achievement
[7] -Burk, A.
[8] -Kerpelman
[9] -Grotevant
[10] -Berzonsky, M.D.
[11]– informational
[12]– normative
[13] -avoident
[14]– commitment
[15] -attachment
