1- مدخل پژوهش ……………………………………………………………………………….10

اهمیت موضوع شهر و شهرنشینی در دورۀ سامانیان …………………………………..11

 پیشینۀ تحقیق ………………………………………………………………………………13

قلمرو زمانی و مکانی پژوهش ………………………………………………………………18

 بیان مسئله و فرضیۀ تحقیق ……………………………………………………………….19

روش تحقیق………………………………………………………………………………….22

سامان پژوهش……………………………………………………………………………….23

موانع و مشکلات تحقیق…………………………………………………………………….24

2- نقد و بررسی منابع تحقیق………………………………………………………………25

تاریخ نوشته‌های جغرافیایی ……………………………………………………………….26

آگاهی‌های جغرافیایی در متون کهن ایرانی………………………………………………..29

منابع جغرافیا نگاری در دوره اسلامی……………………………………………………..31

نگاهی کلی به برخی از منابع جغرافیا نگاری جغرافیایی…………………………….42

تاریخ‌های محلی ……………………………………………………………………………49

بخش یکم: شهر و شهرنشینی در ایران ………………………………………………….58

فصل یکم: پیشینۀ ساخت و تکوین شهر در ایران………………………………………..59

1. سپیده‌دم شهرنشینی در ایران………………………………………………………..59

2. تجربۀ پیش آریایی ساخت شهر در تمدن عیلام…………………………………….67

3. هگمتانه، خاستگاه مادها در گذر از ده نشینی به شهرنشینی…………………69

4. تلاقی تمدن‌ها در شهرسازی دورۀ هخامنشیان………………………………………72

5. پولیس‌ها (دولت شهرهای) یونانی در ایران…………………………………………..75

6. گِرد شهرهای پارتی……………………………………………………………………..80

7. شهر و شهرنشینی در دوره ساسانیان……………………………………………..87

8. تداوم و تحول شهر و شهرنشینی در سده‌های نخستین اسلامی………………….92

فصل دوم: عناصر کالبدی در شهرهای ایران با تأکید بر دوره سامانیان………………103

1. ارگ /کهندژ……………………………………………………………………………..104

پیشینه نام…………………………………………………………………………………104

 مکان‌یابی و ساختار ارگ در قلمرو جغرافیایی ایران………………………………….108

ارگ در ایران باستان ……………………………………………………………………….120

ارگ در دوره اسلامی……………………………………………………………………….126

کهندژ در شهرهای عصر سامانی…………………………………………………………130

2. شارستان و ربض (بیرونی)……………………………………………………………….136

مفهوم شارستان و ربض در ایران……………………………………………………….136

شارستان و ربض در دوره سامانیان……………………………………………………….140

دروازه………………………………………………………………………………………..141

کوی / محله………………………………………………………………………………..144

مسجد……………………………………………………………………………………..147

بازار………………………………………………………………………………………….153

میدان……………………………………………………………………………………….156

فصل سوم: مفهوم شهر در ایران با تأکید بر دورۀ سامانیان…………………………….160

1. درآمدی بر مفهوم شهر………………………………………………………………160

2. دستکرت………………………………………………………………………………..163

3. دیه/ ده……………………………………………………………………………………166

4. تسوک…………………………………………………………………………………….174

5. روستا/ روستاک/ رستاق……………………………………………………………….175

6. کوره……………………………………………………………………………………….182

7. قصبه / مصر………………………………………………………………………………186

8. استان……………………………………………………………………………………190

9. بازشناسی مفهوم شهر در ایران………………………………………………………..199

بخش دوم: شهر و شهر نشینی در دوره سامانیان…………………………………….210

فصل یکم: داد و ستد در شهرهای دوره سامانی………………………………………211

1. نقش شهرها در راه‌های تجاری- فرهنگی دوره سامانیان………………………….213

2. مبادلات پولی و سکه‌خانه‌های سامانیان……………………………………………232

فصل دوم: شهر و شهرنشینی در خاستگاه سامانیان…………………………………243

1. شهر واحه‌های سغد……………………………………………………………………243

2. بازشناسی معنای شهر در سغد……………………………………………………..245

3. نقش رود سغد در ساخت شهرواحه‌ها……………………………………………250

4. پیشینۀ ساخت شهرواحه‌های سغد………………………………………………….256

ساخت و خاستگاه اسطوره‌ای………………………………………………………….256

کاوش‌های باستان‌شناختی……………………………………………………………..260

5. نقش تجاری شهرواحه‌های سغد…………………………………………………263

6.کالبد شهرواحه‌ها…………………………………………………………………………266

فصل سوم: بخارا نمونه‌ای از شهرسازی و شکوفایی شهرنشینی…………………271

1. خاستگاه شهر بخارا بر اساس پیشینۀ نام………………………………………….271

بخارا: پیشینۀ شهرنشینی از آغاز تا دورۀ سامانیان…………………………………..277

2. پیشینۀ ساخت شهر…………………………………………………………………..284

3. شکل شناسی شهر در سه سدۀ نخست اسلامی………………………………..287

4. باروها و دروازه‌های بخارا………………………………………………………………..291

بارو و دروازه‌های شارستان……………………………………………………………….292

باروها و دروازه‌های ربض…………………………………………………………………..297

5. سازه‌های آبی و سازمان آبیاری در شهر بخارا…………………………………..305

6. کوی‌های شارستان…………………………………………………………………….309

7. بازار در کالبد شهرواحه‌های بخارا…………………………………………………….312

بازارهای شهر بخارا…………………………………………………………………….313

بازار طواویس…………………………………………………………………………..316

نتیجه‌گیری…………………………………………………………………………………..322

منابع و مآخذ…………………………………………………………………………………326

چکیده:

دوره سامانیان از مهم‌ترین دوره‌های اثرگذار در گستره فرهنگ و تمدن ایران و شهرهای قلمرو حکومتی این دودمان، بستر شکوفایی عناصر گوناگون فرهنگی و تمدنی بوده‌اند. از دیگر سو، شرایط جغرافیایی و عوامل گوناگون اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی در ساخت و توسعۀ شهرها و شکوفایی شهرنشینی تأثیر داشته‌اند. از آنجا که شهرپژوهی بر پایه پیشینه تاریخی شهرها از مهم‌ترین مسائلی است که جامعه کنونی به آن نیازمند است و شهر و شهرنشینی در دورۀ سامانیان دوره‌ای تأثیرگذار را طی کرد، در این پایان‌نامه این موضوع  مورد بازشناسی و تحلیل قرار گرفته است.  در اینجا از نظر زمانی محدوده سده چهارم قمری (دهم میلادی) و از نظر مکانی قلمرو فرهنگی و تمدنی ایران با تأکید بر بخش‌های شرقی ایران (خراسان و ماوراءالنهر / خراسان بزرگ) را در بر می‌گیرد. از این رو مسئله اصلی که این پژوهش به آن می‌پردازد چنین است: پیشینه ساخت شهر و شهرنشینی در ایران و عوامل اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی(دهقانان، روستاها، ساختار اقتصاد شهری و… ) و اقدامات سامانیان تا چه اندازه در شکوفایی شهرها و شهرنشینی در دورۀ سامانیان تأثیر داشتند؟

این پژوهش بر اساس روش تحقیق تاریخی و مبتنی بر منابع جغرافیا‌نگاری و تاریخی انجام گرفته است. دستاوردهای این پژوهش عبارتند از: پژوهش دربارۀ شهرهای سامانی؛ بررسی عوامل گوناگون اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی مؤثر در بالندگی شهرها در آن دوره؛ پژوهش دربارۀ شهرواحه‌های سغد و بازشناسی ساخت کالبدی شهر بخارا در دورۀ سامانیان. در این راستا شهر در آن دوره بر پایه پیشینه ساخت شهر و تأثیرگذاری دورۀ سامانیان در آن مورد بررسی قرار گرفته است.

پیشگفتار:

علاقه‌مندی به پیشینه تاریخی و بالندگی‌ فرهنگ و تمدن ایران‌زمین در دوره‌های گوناگون، مسئله‌ای مهم و همیشگی است که نه تنها در این مرز و بوم بلکه در فراسوی مرزهای آن، هر پژوهنده‌ای را مشتاق مطالعه و تفحص در پیرامون آن می‌کند. در این میان، دوره سامانیان که از نام‌دارترین دوره‌های تأثیرگذار در فرهنگ و تمدن ایران است با اقبال بیش‌تری از سوی پژوهشگران روبرو بوده و هر کس از دیدگاهی به آن پرداخته است.

 نگارنده در طی درس‌های تاریخ دوره میانه در محضر استاد محترم جناب آقای دکتر اللهیار خلعتبری، مدتی را به راهنمایی و پیشنهاد ایشان سرگرم تهیه طرحی بود برای پژوهش پیرامون موضوعی در راستای «تاریخ در ادبیات دوره سامانیان» که دستاورد اولیه آن ارائۀ چند جلسه بحث در پیرامون خردورزی در آن دوره بود. در همان زمان این پرسش همواره برای نگارنده مطرح بود که چرا سدۀ چهارم قمری که دوره تکوین زبان پارسی دری (نوین) است، بیش‌ترین سهم را در میان تمام سده‌های تاریخ ایران در تدوین آثاری در موضوع «المسالک و الممالک» و به تعبیری «البلدان» نویسی داشته است؟ این مسئله در مشورت با استاد محترم راهنما و البته در پی منتفی شدن موضوع پیشین، نگارنده را سرانجام مصمم به تدوین طرحی کرد در راستای پژوهش پیرامون شهر و شهرنشینی در دوره سامانیان که آنچه در پی می‌آید دستاورد این طرح است.

بدین سان، بایستی مراتب سپاس‌گزاری خود را از استاد محترم راهنما، جناب آقای دکتر اللهیار خلعتبری، که در طی دوره کارشناسی ارشد و دکتری بزرگترین مشوق اینجانب در راستای پژوهش پیرامون سامانیان بوده‌اند، اعلام دارم. ایشان علاوه بر راهنمایی‌های ارزنده علمی، اختصاص دادنِ بیش‌ترین وقتِ ممکن و بر عهده گرفتن این مسئولیت، همواره با علوّ طبع و مرام والای خویش، نگارنده را مورد الطاف خویش قرار دادند.

همچنین جناب آقای دکتر علی اصغر مصدق، استاد محترم مشاور، با متانت و گشاده‌رویی همیشگی، مشاورۀ این پایان‌نامه را به سان دوره کارشناسی ارشد پذیرفتند و  پرسش‌های نگارنده را در روش تحقیق و ساماندهی این موضوع پاسخ گفتند. جناب آقای دکتر قباد منصور بخت، دیگر استاد محترم مشاور در این پایان‌نامه، نیز از زمان تدوین طرح تحقیق تا سرانجام یافتن آن، با مشورت‌های عالمانه خویش در راستای طرح مسئله، بررسی و بازشناسی مفاهیم کلیدی این موضوع  و ساماندهی نهایی پایان‌نامه، همواره نگارنده را صمیمانه و صادقانه یاری کردند. بدین سان از این بزرگواران، مراتب سپاس‌گزاری و امتنان خویش را اعلام می‌دارم.

همچنین بایسته است تا سپاس‌گزاری خویش را از دیگر استادان محترم گروه تاریخ دانشگاه شهید بهشتی که همواره با راهنمایی‌های عالمانه و محبت‌های بی‌شائبه، نگارنده را از مراهم خویش بهره‌مند ساخته‌اند، اعلام دارم. از آن میان از جناب آقای دکتر عطاءالله حسنی مدیر محترم گروه و جناب آقای دکتر کریم سلیمانی که داوری این پایان‌نامه را پذیرفتند و در طی دوره تحصیلی همواره یاریگر نگارنده بوده‌اند.

همچنین سپاس‌گزارم از جناب آقای دکتر حسین سلطان‌زاده، مدیر محترم گروه پژوهش هنر دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه آزاد اسلامی تهران مرکزی، که از پیشگامان شهرپژوهی در ایران و آثار ایشان از مراجع مهم پژوهشی در زمینه تاریخ شهر و شهرنشینی به شمار می‌روند. ایشان ضمن پذیرفتن داوری این پایان‌نامه همواره در طی چند سال گذشته در این زمینه نگارنده را از راهنمایی‌های خویش بهره‌مند کرده‌‌اند. همچنین از جناب آقای دکتر شهرام یوسفی‌فر، عضو محترم هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی،  که علاوه بر راهنمایی‌ نگارنده در این موضوع، از پایان‌نامه دکتری ایشان بهره فراوان بردم، مراتب سپاس‌گزاری خود را اعلام می‌کنم.

بایسته است از استادان محترم جناب آقای دکتر ناصر تکمیل همایون و جناب آقای دکتر محمد علی اکبری که همواره راهنما و مشوق نگارنده بوده‌اند، مراتب سپاس‌گزاری خود را اعلام کنم.

همچنین سپاس‌گزاری خود را از خانم دل‌آرا مردوخی، عضو محترم دفتر پژوهشهای فرهنگی، اعلام می‌دارم. حروف‌نگاری، نمونه‌خوانی و بازنگری این پایان‌نامه بر عهده ایشان بوده که با وسواس و دقت فراوان آن را به سامان رسانده‌اند.

بدیهی است که این رساله لغزش‌ها و نقص‌هایی دارد و کوشش می‌شود با راهنمایی‌های استادان ارجمند، رفع شوند. در پایان توفیق روزافزون و همیشگی این عزیزان را در راستای بالندگی فرهنگ و دانش در این مرز و بوم از درگاه ایزد منان خواستارم.

بخش مقدماتی: درآمدی بر روش تحقیق و منبع شناسی

1- مدخل پژوهش

سامانیان در دوره‌ای بر بخش‌های وسیعی از شرق ایران حکمرانی داشتند که از نظر بالندگی فرهنگ و تمدن ایرانی _  اسلامی، دوره‌ای نام‌دار است. نقش این دودمان در عرصه سده چهارم قمری (دهم میلادی) از نظر تأثیرگذاری در روند تاریخ  فرهنگ و تمدن ایران، چندان مهم است که دوره امارت آنان را با لقب‌هایی فراتر از دیگر دوره‌های تاریخی ایران و بر پایۀ اعتلای فرهنگ و تمدن، معرفی کرده‌اند: عصر «طلایی فرهنگ و تمدن ایرانی- اسلامی»، «عصر زرین فرهنگ ایران» و «دورۀ رنسانس ایرانی- اسلامی».[1]  در این دوره دستاورد‌های عصر انتقال زمینۀ بالندگی جنبه‌های گوناگون فرهنگی و تمدنی را فراهم آورد و بخش‌های شرقی ایران به عنوان خاستگاه و قلمرو سامانیان، بستر این جریانِ اثرگذار بود.

دربارۀ اوضاع سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی دورۀ سامانیان، همچنین جغرافیای تاریخی و تاریخ محلی و جغرافیای تاریخی شهرهای ایران در آن دوره، تا کنون تأملات، مطالعات و پژوهش‌های بسیاری انجام گرفته و از این نظر‌می‌توان پنداشت، به دلیل ویژگی‌های این دوره، از خوش‌اقبال‌ترین دوره‌های تاریخی ایران بوده که توجه مورخان و جغرافی‌نگاران قدیم (به ویژه در همان دوره) و پژوهشگران دورۀ معاصر را به خود معطوف کرده است. دربارۀ بیش‌تر شهرهای این دوره، دست‌‌‌کم تک‌نگاشته‌های علمی یا دربارۀ برخی از آن شهرها مانند بلخ، سمرقند، بخارا، نیشابور، مرو، هرات و … کتاب‌ها و مقاله‌های بسیاری به پژوهش و نگارش درآمده است. از این رو، همین امر دست‌کم دو موضوع را مورد تأکید قرار‌می‌دهد: 

نخست آن که دوره‌ای است مهم و تأثیرگذار که به رغم انجام مطالعات و پژوهش‌های بسیار همچنان جای آن دارد تا دربارۀ موضوع‌های گوناگون آن تحقیق علمی صورت گیرد. دیگر آن که، شاخصه‌ها و عناصر گوناگون فرهنگ و تمدن ایران در این عصر به گونه‌ای از «سامانِ» اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی نائل آمدند، که از این رو جای آن دارد این مشخصه‌ها بر اساس تأثیرپذیری از پیشینۀ تاریخی ایران و اسلام تا آن زمان و اثرگذاری در روند تاریخ ایران و اسلام پس از آن، مورد تأمل قرار  گیرند. در این میان بر اساس علاقه‌ای که نگارنده نسبت به دورۀ سامانیان، همچنین به موضوع «شهرپژوهی» داشت، شهر و شهرنشینی در این دوره را مورد مطالعه قرار داد. در بررسی شهر و شهرنشینی در دورۀ سامانیان و با تأکید بر پیشینۀ این مسئله در ایران، بخش قابل تأملی از مطالعه به جریان تاریخی و مفاهیم کلیدی آن در ایران برای فهم واقعی از شهر در دورۀ سامانیان، اختصاص یافته است.

اهمیت موضوع شهر و شهرنشینی در دورۀ سامانیان:

پیدایش و بالندگی شهر و شکوفایی شهرنشینی در گسترۀ جغرافیای طبیعی و تاریخی ایران‌زمین (ایرانشهر)، متأثر از عوامل طبیعی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی گوناگونی بوده است که با در نظر گرفتن این عوامل در حوزه‌های گوناگون علمی مانند جغرافیایی (طبیعی و انسانی – شهری و روستایی)، تاریخی، جامعه شناسی،  علوم اقتصادی ، سیاسی و… ‌می‌توان جریان شکل‌گیری شهر و برقرار شدن زندگی شهری یا شهرنشینی را از سپیده دم تا تکوین و شکوفایی آن، بررسی کرد. گستردگی جغرافیایی، تنوع ساخت فضایی- کالبدی، اهداف، انگیزه‌ها و شیوه‌های بیش و کم متفاوت استقرار در مکان‌های گوناگون، نقش جامعه، اقتصاد، فرهنگ و … در پویایی شهرها و اثرگذاری شهرها بر جنبه‌‌های گوناگون زندگی انسان و دَه‌ها دلیل دیگر باعث شده‌اند تا شهرنشینی همچنان نیازمند مطالعات و کاوش‌های گسترده و دامنه دار از دیدگاه تاریخی باشد.

امروزه توجه به رشته‌هایی مانند جامعه‌شناسی شهری، اقتصاد شهری، جغرافیای شهری، و گروه‌های گوناگون شهرپژوهی در عرصه‌های تاریخی، باستان‌شناسی، فرهنگ و مدنیت و… برآمده از نیازهای اساسی جوامع به شناخت بستر و محیط زندگی و پویایی آن است. در این راه نظریه‌های گوناگون از سوی پژوهشگران رشته‌ها و عرصه‌های مختلف علمی ارائه شده که نشان‌دهنده اهمیت این موضوع در سطح منطقه‌ای و جهانی است. در چنین شرایطی، نقش پیشگامان مدنیت و سرزمین‌هایی که خاستگاه و بستر نخستین شهرها یا نخستین جوامع شهرنشین بوده و دوره‌های گوناگونی از بالندگی شهرنشینی را تجربه کرده‌اند، بیش از پیش نمایان ‌می‌شود.

شهر به عنوان بستر پویایی و تکوین هر جامعۀ برخوردار از ویژگی‌ها و مؤلفه‌های تمدن، ریشه در تلاش‌های جامعه‌ای دارد که با قدم و اندیشه در طی چندین هزاره زمینه‌های پیدایش و شکوفایی آن را فراهم آورده‌اند. از این رو‌ شهر می‌تواند نماد جوامعی باشد که بر شالوده و بنیاد و بر سیما و پیشینه مدنیت خود ‌می‌بالند.

  در سرزمینی که به تعبیر تاریخی «ایرانشهر» یا «ایران‌زمین» خوانده می‌شود، شهر همواره پایگاه و پهنۀ انتقال دهنده دستاوردهای جامعه ایرانی در دوره‌های گوناگون بوده است. از این رو شهر و شهرنشینی در ایران ریشه و پیشینه کهن دارد. چندان که در سیر تکوین جامعه ایران توأمان با دیگر شیوه‌های زندگی، همچون روستانشینی و شبانکارگی، همواره سهم قابل تأملی داشته است. ساخت شهر و زندگی شهری یا شهرنشینی در ایران پیش از اسلام در دوره‌ای دست‌کم سه هزارساله به تجربه‌هایی نائل آمد که در دوره‌های گوناگون، بالندگی خود را نوید بخشید. شهر در ایران پیش از اسلام و پس از آن، از تلاقی و تعامل اندیشه‌ها و سنت‌های مختلف بهره برد و پویایی زندگی و تمدن بر اساس شهر و واحدهایی که زمینه بالندگی آن را فراهم آوردند(ده، روستا و…)، در ساختاری هماهنگ از فرهنگ، جامعه، اقتصاد و سیاست بر گستره جغرافیایی این سرزمین پایداری خود را بردوام نگه داشتند. از این رو، دست کم‌می‌توان باور داشت که به رغم رویدادهای گوناگونی که در طی هزاران سال بر سر شهرهای ایران گذشته و با آنها خو کرده و راه خود را پیموده‌اند، هنوز هم‌می‌توان به رغم گسترش پیوندهای میان شهرها در پهنه جهان صنعتی امروز نشانه‌های بالندگی‌های گذشته را به وضوح مشاهده کرد!

 پس از اسلام با آنکه شهرهای ایرانی طی دو سده دچار آشوب‌های سیاسی و رکود اقتصادی شدند، اما در سده سوم قمری رو به توسعه گذاشتند و در عصر فرمانروایی دو دودمان سامانیان آل‌بویه، با تلاش‌های فکری اندیشمندان، شهرسازان و معماران بنیان شهرها در تلفیقی از هویت ایرانی _ اسلامی قرار گرفت.

پیشینه تحقیق:

دربارۀ شهر و شهرنشینی در ایران، تاکنون پژوهش‌های گوناگونی انجام گرفته است که هرکدام از دیدگاهی قابل تأمل و دربردارنده آگاهی‌هایی هستند. باستان‌شناسان در بررسی پیشینۀ شهرنشینی و چگونگی پیدایش و بالندگی نخستین شهر‌ها و تشخیص «شهر» از «غیرشهر» براساس کاوش‌های علمی، پژوهش‌های گوناگونی انجام داده‌اند. مطالعه این پژوهش‌ها برای بررسی خاستگاه و چگونگی پیدایش و بالندگی نخستین شهرها یا بستر کُهن‌شهر‌های ایران اهمیت فراوان دارد. کوشش‌هایی که در این زمینه انجام شده است در آغاز به تأثیر کاوش‌های باستان‌شناسی به صورت تک‌نگاشته‌هایی توسط محققان غربی در راستای گزارش‌های علمی کاوش‌ها به سامان رسید که در فصل یکم از بخش یکم این پایان‌نامه مورد توجه قرار گرفته‌اند. از دیگر سو کاوش‌های گوناگونی که به ویژه از سوی باستان‌شناسان روسی در دهه‌های 1950 تا 1960 انجام گرفت، برای بررسی وضعیت شهرهایی که در سده چهارم قمری خاستگاه سامانیان و در قلمرو آنها  بودند، اهمیت بسیار دارد.[1] اما در ایران پژوهش‌های درخور توجهی انجام شده که از آن میان است، آغاز شهرنشینی در ایران نوشته یوسف مجیدزاده به عنوان «نخستین اثر پژوهشی در ادبیات باستان‌شناسی فارسی» با موضوع شهرنشینی در ایران.[2] از آن پس تلاش‌های دیگری توسط صادق ملک شهمیرزادی در قالب مقاله‌ها و کتاب‌های گوناگون[3] و پژوهش اخیر سید منصور سیدسجادی تحت عنوان نخستین شهر‌های فلات ایران،[4] شایان توجه و بررسی هستند. در پژوهش‌های تاریخی نیز کتاب نامدار شهر‌های ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان نوشتۀ ن. پیگولوسکایا[5] تا به امروز جزو مهم‌ترین آثار پژوهشی در بررسی وضعیت شهر‌ها و شهرنشینی در دو دوره پارتیان (250 ق.م ـ 226 م) و ساسانیان (226ـ651 م / 31 ق) به شمار می‌رود. پژوهش‌های جغرافیایی پژوهشگرانی مانند و. و. بارتولد[6] و گی لسترنج (گای لیسترانج)[7] نیز نخستین تلاش‌های شهرپژوهی جغرافیایی در این زمینه به شمار می‌روند که در بررسی منابع و مآخذ مورد تأمل قرار گرفته‌اند. 

مقاله مفصل «ویژگی‌های تاریخی شهرنشینی در ایران دوره اسلامی» نوشته احمد اشرف،[8] در واقع نگرش جدیدی به بررسی تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران ایجاد کرد که هنوز پس از سه دهه از تاریخ تألیف آن، بررسی پژوهش‌های انجام‌گرفته نشان می‌دهد آن مقاله الگوی پژوهشی تاریخ شهرنشینی در ایران به شمار می‌رود! بررسی مفهوم شهر، بنیان‌گذاری، گسترش و زوال شهر‌ها، سیمای شهر‌ها، بنیان‌های زندگی شهری (دستگاه حکومت شهر، دستگاه مذهبی شهر، انجمن‌های صنفی) و رابطه شهر و ده و مفهوم مناطق شهری، مباحثی هستند که اشرف در این مقاله به آنها پرداخته است.

دو کتاب روند شکل‌گیری شهر و مراکز مذهبی در ایران و مقدمه‌ای بر تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران، نوشته حسین سلطان‌زاده،[9] و برخی دیگر از کتاب‌ها و مقاله‌های وی پس از مقاله اشرف مهم‌ترین پژوهش‌هایی بودند که در چند دهۀ اخیر در این زمینه انتشار یافتند. هر دو کتاب سیر تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران را دربر دارند، اما کتاب نخست مبتنی بر شکل‌گیری، بالندگی و اثرگذاری مراکز مذهبی شهر‌های ایران است و دومی که سیمای کلی موضوع شهر و شهرنشینی را دربرمی‌گیرد نگاهی است همه‌جانبه، اما به اختصار به این‌گونه مباحث پرداخته است: شهر و شهرنشینی در ایران، عوامل مؤثر در پیدایش شهر‌ها، عناصر و ساخت شهر، ویژگی‌های شهر و شهرنشینی در ایران ماند ساخت اجتماعی، شیوه اداره شهر، قواعد و مقررات شهر، رابطه شهر و روستا، همچنین بررسی عناصر و اجزای اصلی شهر مانند محله، بازار، مسجد، مدرسه، میدان، ارگ، و بارو، ویژگی‌های اقتصادی روستا در ایران و… .

کتاب از شار تا شهر نوشته سید محسن حبیبی[10] که تحلیلی تاریخی است از مفهوم شهر و سیمای کالبدی آن، بر پایۀ سیر تاریخ پیدایش و تکوین شهر در ایران و بر مبنای پایان‌نامه کارشناسی ارشد وی در سال 1355 تألیف شده است. تطبیق دو کتابِ مقدمه‌ای بر تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران و از شار تا شهر نشان می‌دهد که کتاب نخست بیشتر بر پایه داده‌های تاریخی و پژوهش‌های مفصل در این زمینه سامان یافته است، اما در کتاب از شار تا شهر، گاه مواردی بیان شده است که نیاز به بررسی‌های بیشتر دارد و در پایان‌نامه حاضر برخی از این موارد برشمرده شده‌اند. با این همه، هر دو اثر و در پیوند با آنها مقاله احمد اشرف جزو مهم‌ترین پژوهش‌هایی بوده‌اند که مورد توجه نگارنده قرار گرفته‌اند.

در میان پایان‌نامه‌هایی که در زمینه شهرپژوهی نوشته شده است، پایان‌نامه دکتری شهرام یوسفی‌‌فر با عنوان ساختار اقتصاد شهری در ایران دوره سلجوقیان،[11] بیشتر مورد توجه و استفاده نگارنده بوده است. این پایان‌نامه پژوهشی است مفصل در تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران که البته ساختار تحقیقی آن در این زمینه مبتنی بر پژوهش‌های پیش‌گفته، بوده است. بخش قابل‌توجهی از این رساله‌ منبع‌شناسی مفصل پیرامون پژوهش دربارۀ شهر‌های ایران، سیر تاریخ پیدایش و تکوین شهر در ایران، عناصر کالبدی شهر و ویژگی‌های زندگی شهری اعم از اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و به ویژه ساختار اقتصادی را دربرمی‌گیرد. اگرچه موضوع رساله، اقتصاد شهری در دورۀ سلجوقیان است اما کلیاتی که دربارۀ تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران تا پایان دورۀ سلجوقیان و در برخی موارد پس از آن ارائه می‌دهد، در جای خود پژوهشی مفصل و مستقل از موضوع به شمار می‌رود. بازشناسی مفهوم شهر از دیدگاه اقتصاد شهری، جامعه‌شناسی شهری، مفهوم تاریخی شهر در ایران و مباحثی از این دست در واقع بحث‌های مهمی هستند که از دیدگاهی برای نخستین‌بار از نظر تاریخی مورد تأمل قرار گرفته‌اند، تا آن جا که وی را به ارائه تعریفی مفصل از شهر براساس مطالعات تاریخی رهنمون کرده است. برخی از موضوع‌های پیشنهادی در این رساله برای انجام پژوهش مفصل‌تر مورد توجه نگارنده بوده که به آنها پرداخته شده است؛ مانند عناصر کالبدی در شهر‌های ایران (فصل دوم از بخش یکم)، مفهوم شهر در ایران (فصل سوم از بخش یکم) و بررسی مفهوم شهر در زبان و ادبیات رایج در ایران در دوره‌های گوناگون، بازشناسی سلسله مراتب ارضی ـ اداری در تقسیمات کشوری مانند دستکرت، دیه، تسوک، روستا، کوره، قصبه و مصر، استان و مفاهیم دیگری از این دست.

مجموعه مقالات شهر‌های ایران به کوشش محمدیوسف کیانی در چهار جلد از مهم‌ترین آثار پژوهشی است که به ویژه در بررسی ساخت شهر در ایران و کالبد شهر‌ها تألیف شده‌اند. مقالات این کتاب را پژوهشگرانی تألیف کرده‌اند که هر یک دربارۀ موضوعی که به آن پرداخته‌اند، صاحب‌‌نظر بوده و یا پژوهش‌های باستان‌شناختی و شهر‌سازی پیرامون شهر‌های گوناگون ایران انجام داده‌اند. دیگر کتاب شایان توجه همراه با این اثر، پایتخت‌های ایران[12] است که آن هم به کوشش محمدیوسف کیانی مجموعه‌ای از مقالات پژوهشگران حوزه‌های علمی باستان‌شناسی، تاریخ‌ و شهر‌سازی را دربرمی‌گیرد.[13] شهرنشینی در اسلام که مجموعه‌ای است از مقالات علمی کنگرۀ بین‌المللی شهرنشینی در اسلام[14] پیرامون ساخت شهر، زندگی شهری، اقتصاد شهری، مفاهیم در پیوند با شهر و… از دیگر آثاری است که پژوهشگران مباحث شهرپژوهی و تاریخ در مرکز «مطالعات فرهنگی خاورمیانه‌ای توکیو» به سامان رسانده و در سال 1383 به فارسی برگردانده شده است.[15]

مجموعه مقاله‌های سه دوره کنگرۀ تاریخ معماری و شهرسازی ایران در ارگ بم از مهم‌ترین اقداماتی است که تاکنون در راستای شهرپژوهی در ایران براساس معماری و شهرسازی انجام شده است. این کنگره‌ها توسط سازمان میراث فرهنگی کشور و به کوشش باقر آیت‌الله‌زاده شیرازی در سال‌های 1374، 1378، 1385 برگزار شدند که مقاله‌های ارائه‌شده در سه مجموعه انتشار یافته‌اند. این مقاله‌ها پیشینه تاریخی شهر‌ها، پیدایش و تکوین شهر‌ها، عناصر کالبدی و معماری شهر‌ها، شهرنشینی و مفاهیم در پیوند با شهر و شهرنشینی و دیگر موضوع‌های شهرپژوهی را دربرمی‌گیرند.

چنان که در آغاز این نوشتار اشاره شد، دربارۀ تاریخ سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی دورۀ سامانیان نیز پژوهش‌‌های قابل توجهی انجام گرفته است که از آن میان است پایان‌نامه‌های دورۀ دکتری جواد هروی دربارۀ اوضاع سیاسی و اجتماعی آن دوره و محمدرضا ناجی دربارۀ فرهنگ و تمدن اسلامی در دوره سامانیان. پیش از این آثار نیز پژوهش‌های برجسته‌ای توسط پژوهشگران این عرصه انجام شده است که از آن میان است تألیفات ریچارد نلسون فرای به ویژه دربارۀ بخارا و همچنین اثر پژوهشی آدام متز دربارۀ تمدن اسلامی در سدۀ چهارم که در این آثار به شهر و شهرنشینی این دوره نیز پرداخته‌اند.

از این گذشته برخی پژوهش‌های دیگر در راستای ماهیت شهرهای قلمرو اسلام (مدینه اسلامی) به ویژه در سده‌های میانه مورد توجه هستند که در بحث پیرامون منابع تحقیق در بخش تاریخ‌های محلی و در بحث دربارۀ عناصر کالبدی و مفهوم شهر معرفی شده‌اند.

[1]  نتیجه کاوش‌های باستان‌شناسان روسی در برخی کتاب‌ها منتشر شده است. از آن میان است:

گرگوار، فرامکین،  باستانشناسی در آسیای مرکزی، ترجمۀ صادق ملک‌شهمیرزادی (تهران: موسسۀ چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه،1372).

UNESCO, History of Civilization of Central Asia, 5 volumes,  UNESCO: 1992.

ترجمه اثر فوق با این مشخصات انتشار یافته است: تاریخ تمدن‌های آسیای مرکزی. ترجمۀ صادق ملک شهمیرزادی (تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت امور خارجه، 1375-1376).

[2]  یوسف مجیدزاده، آغاز شهرنشینی در ایران (تهران: مرکز نشر دانشگاهی، 1368).

 [3] مانند: صادق ملک شهمیرزادی، مبانی باستان‌شناسی ایران، بین النهرین، مصر (مجموعه دروس باستان‌شناسی و هنر پیش از تاریخ)، تدوین حسین محسنی و محمدجعفر سروقدی (تهران: جهاد دانشگاهی و محیا، 1373). همو، «بررسی مفهوم شهر از دیدگاه باستان‌شناسی»، مجموعه مقالات دومین کنگرۀ تاریخ معماری و شهرسازی ایران – ارگ بم  (تهران: سازمان میراث فرهنگی، 1378)، ج1، ص 31- 40.

[4] سید منصور سیدسجادی، نخستین شهرهای فلات ایران، 2 جلد (تهران: سمت، 1384).

[5] Nina Viktorovna Pigulevskaja (1894 – 1970)

[6] Wasili Vladimirovich Barthold (1869-1930)

[7] Guy Le Strange (1854 – 1933)

[8]. احمد اشرف، «ویژگی‌های تاریخی شهرنشنی در ایران دوره اسلامی». نامه علوم اجتماعی، دانشکدۀ علوم اجتماعی و تعاون دانشگاه تهران، دوره 1، شماره 4، تیرماه 1353، ص 7ـ49.

[9] حسین سلطان‌زاده، روند شکل‌گیری شهر و مراکز مذهبی در ایران (تهران: آگاه، 1362)؛ همو، مقدمه‌ای بر تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران (تهران: نشر آبی، 1365). همچنین است دیگر کتاب‌ها و مقاله‌های وی در باره تاریخ ساخت شهر، عناصر کالبدی، شهرنشینی و… مانند: معماری و شهرسازی ایران به روایت شاهنامه فردوسی (تهران: دفتر پژوهشهای فرهنگی، 1377)؛ فضاهای شهری در بافت‌های تاریخی ایران (تهران: دفتر پژوهشهای فرهنگی، چاپ سوم، 1385)؛ بازارهای ایرانی (تهران: دفتر پژوهشهای فرهنگی،1380)؛ تاریخ مدارس ایران از عهد باستان تا تأسیس