1-1-4. پیشینهی انجام تحقیق………………………………………………………………………………………………….. 6
1-1-5. فرضیهها و خطوط راهنمای بحث………………………………………………………………………………… 8
1-1-6. هدفها …………………………………………………………………………………………………………………………… 8
1-2. بخش دوم: روش انجام تحقیق و قلمرو آن…………………………………………………………………………….. 9
1-2-1. مقدّمه……………………………………………………………………………………………………………………………… 9
1-2-2. روش تحلیل گفتمان…………………………………………………………………………………………………… 10
1-2-3. نقد و ارزیابی روش تحلیل گفتمان…………………………………………………………………………….. 12
1-3. بخش سوم: ساماندهی تحقیق……………………………………………………………………………………………… 13
عنوان صفحه
فصل دوم: تحلیل فضای فکری اجتماعی حاکم بر عصر مشروطه
2-1. بخش اوّل: ایران در آستانهی تغییر……………………………………………………………………………………… 14
2-1-1. خودباختگی در برابر غرب………………………………………………………………………………………….. 15
2-1-2. آغاز تحوّلات اجتماعی در ایران…………………………………………………………………………………. 21
2-1-3. پیدایش مدارس جدید در ایران…………………………………………………………………………………. 21
2-1-4. رواج انتشار روزنامهها و جراید……………………………………………………………………………………. 22
2-1-5. تأسیس دارالفنون و سفرنامههای فرنگ…………………………………………………………………….. 28
2-2. بخش دوم: مشروطه و روشنفکری……………………………………………………………………………………….. 28
2-2-1. مفهوم روشنفکری……………………………………………………………………………………………………….. 29
2-2-2. خاستگاه مفهوم روشنفکری……………………………………………………………………………………….. 30
2-2-3. روشنفکری در مشروطه………………………………………………………………………………………………. 32
فصل سوم: شعر طنز و معروفترین شاعران طنزپرداز عصر مشروطه
3-1. بخش یکم: شعر طنز …………………………………………………………………………………………………………… 38
3-1-1. کلّیات…………………………………………………………………………………………………………………………… 38
3-1-2.تعریف طنز……………………………………………………………………………………………………………………. 39
3-1-3. نگاهی به جایگاه طنز در ادبیّات پیش از مشروطیّت……………………………………………….. 40
3-2. بخش دوم: معروفترین شاعران طنزپرداز عصر مشروطه…………………………………………………… 44
3-2-1. ایرجمیرزا……………………………………………………………………………………………………………………… 45
3-2-2. سیّد اشرفالدّین قزوینی( نسیم شمال)……………………………………………………………………. 48
3-2-3. میرزاده عشقی…………………………………………………………………………………………………………….. 51
عنوان صفحه
3-2-4. عارف قزوینی………………………………………………………………………………………………………………. 53
3-2-5. میرزا علی اکبرخان دهخدا…………………………………………………………………………………………. 55
3-2-6. ادیبالممالک فراهانی ………………………………………………………………………………………………… 57
3-2-7. ابوالقاسم لاهوتی………………………………………………………………………………………………………….. 60
3-2-8. ملکالشّعرای بهار………………………………………………………………………………………………………… 62
3-2-9. فرّخی یزدی…………………………………………………………………………………………………………………. 65
فصل چهارم:تحلیل گفتمان مفاهیم اساسی طنز در شعر مشروطه
4-1. بخش اوّل: تحلیل گفتمان و شاخصها………………………………………………………………………………… 69
4-1-1. شاخصهای تحلیل گفتمان………………………………………………………………………………………… 70
4-1-1-1. واژگان (منفی – مثبت)……………………………………………………………………………………. 70
4-1-1-2. قطب‌بندی ( غیرسازی)………………………………………………………………………………….. 70
4-1-1-3. پیشفرض‌ها…………………………………………………………………………………………………….. 71
4-1-1-4. دلالت‌های ضمنی شعر (تلقین و تداعی)………………………………………………………… 71
4-2. بخش دوم: تحلیل گفتمان مسائل اساسی طنز در شعر معروفترین شاعران مشروطه…… 71
4-2-1. ایرجمیرزا……………………………………………………………………………………………………………………… 71
4-2-2. سیّد اشرفالدّین حسینی………………………………………………………………………………………….. 74
4-2-3. میرزاده عشقی…………………………………………………………………………………………………………….. 81
4-2-4. عارف قزوینی……………………………………………………………………………………………………………….. 86
4-2-5. میرزا علی اکبرخان دهخدا…………………………………………………………………………………………. 89
عنوان صفحه
4-2-6. ادیبالممالک فراهانی………………………………………………………………………………………………….. 92
4-2-7. ابوالقاسم لاهوتی………………………………………………………………………………………………………….. 96
4-2-8. ملکالشّعرای بهار………………………………………………………………………………………………………… 99
4-2-9. فرّخی یزدی……………………………………………………………………………………………………………… 105
4-2-10. جدولِ برآیند گفتمان کلان حاکم بر شعر طنز در عصر مشروطه…………………….. 109
فصل پنجم: جمعبندی و نتیجهگیری
5-1. مشروطیت و قانونگرایی……………………………………………………………………………………………………. 110
5-2. آزادی و استبدادستیزی…………………………………………………………………………………………………….. 112
5-3. مساوات و نقد فاصلهی طبقاتی………………………………………………………………………………………….. 113
5-4. زن متجدّد و زن سنّتی………………………………………………………………………………………………………. 115
5-5. میهن پرستی و مقابله با نفوذ استعمار………………………………………………………………………………. 116
5-6. تأکید بر تجدّد، عقلگرایی و خرافهزدایی…………………………………………………………………………. 117
5-7. نتیجهگیری…………………………………………………………………………………………………………………………. 119
فهرست منابع……………………………………………………………………………………………………………………………………… 121
چکیده
عصر مشروطه به عنوان اوّلین گام و خیز جامعهی ایرانی بر اساس اندیشههای نوین جریان روشنفکری یکی از برجسته‌ترین ادوار طنز در ایران از ابتدای پیدایش تا کنون به حساب می‌آید بنابراین شناخت دقیق ادبیّات طنز این دورهی و تحلیل گفتمان حاکم بر آن ضرورت تام دارد و این امر از آنجا ناشی میشود که حوزههای مختلف سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایرانِ کنونی ما همچنان دستخوش اهداف و تلاشهای جریان روشنفکری است و تحلیل دقیق اوضاع کنونی ما و حرکت به سوی آینده، جز با شناخت عناصر ماهوی و گفتمانی عصر مشروطه امکانپذیر نخواهدبود. بنابراین می‌توان گفت که بررسی اشعار و طنز این دوره می‌تواند راهگشایی برای شناختی دقیق از ابتدای تحولات یک قرن اخیر در ایران باشد.
بررسی و تحلیل گفتمان سوژهها و مفاهیم اساسی طنز در شعر مشروطه، به دلیل اهمیّت تأثیرگذاری این سرودها بر تاریخ سیاسی و اجتماعی کشور است. هدف از این پژوهش، بررسی و تحلیل اصلیترین مفاهیم و سوژههایی است که در شعر طنز مشروطه وجود دارد و همچنین تأثیر آن بر فضای سیاسی اجتماعی ایران. در این پژوهش از روش تحلیل گفتمان استفاده شده است و از بررسی مفاهیم حاکم بر گفتمان شعر مشروطه این نتیجه گرفته میشود که میان گفتمان‌های استبدادی و آزادی، مساوات و فاصلهی طبقاتی، زن متجدّد و زن سنّتی، میهنپرستی و نفوذ استعمار، عقلگرایی و خرافه، تغییری اساسی دیده میشود و همین اختلاف نظرها، موجب پویایی و حرکت طنز در عصر مشروطه میگردد. در نهایت مشخّص میگردد که مفاهیمی چون تجدّد، عقلگرایی، میهنپرستی، مساوات، مشروطیّت، قانونگرایی و … از جمله مهمترین مضامینی است که شاعران طنزپرداز عصر مشروطه، در شعر خود بدان پرداختهاند.
واژگان کلیدی: شعر، طنز، مشروطیت، آزادی و قانون گرایی.
مقدّمه
بررسی و تحلیل گفتمان سوژهها و مفاهیم اساسی طنز در شعر مشروطه، از جوانب متعدّدی دارای اهمیّت است. شعر مشروطه تجلّی ذهنیّتها، باورها، ارزشها و آرمانهای نخبگان جامعهی ایرانی برای تحوّل و عبور از کاستیها و مشکلاتی است که ایرانِ عصر قاجار با آن روبهرو بودهاست.
