1-1-4. پیشینه­ی انجام تحقیق………………………………………………………………………………………………….. 6

1-1-5. فرضیه­ها و خطوط راهنمای بحث………………………………………………………………………………… 8

1-1-6. هدف­ها …………………………………………………………………………………………………………………………… 8

1-2. بخش دوم: روش انجام تحقیق و قلمرو آن…………………………………………………………………………….. 9

1-2-1. مقدّمه……………………………………………………………………………………………………………………………… 9

1-2-2. روش تحلیل گفتمان…………………………………………………………………………………………………… 10

1-2-3. نقد و ارزیابی روش تحلیل گفتمان…………………………………………………………………………….. 12

1-3. بخش سوم: ساماندهی تحقیق……………………………………………………………………………………………… 13

 

 عنوان                                                                                                                          صفحه

فصل دوم: تحلیل فضای فکری اجتماعی حاکم بر عصر مشروطه
2-1. بخش اوّل: ایران در آستانه­ی تغییر……………………………………………………………………………………… 14

2-1-1. خودباختگی در برابر غرب………………………………………………………………………………………….. 15

2-1-2. آغاز تحوّلات اجتماعی در ایران…………………………………………………………………………………. 21

2-1-3. پیدایش مدارس جدید در ایران…………………………………………………………………………………. 21

2-1-4. رواج انتشار روزنامه­ها و جراید……………………………………………………………………………………. 22

2-1-5. تأسیس دارالفنون و سفرنامه­­های فرنگ…………………………………………………………………….. 28

2-2. بخش دوم: مشروطه و روشنفکری……………………………………………………………………………………….. 28

2-2-1. مفهوم روشنفکری……………………………………………………………………………………………………….. 29

2-2-2. خاستگاه مفهوم روشنفکری……………………………………………………………………………………….. 30

2-2-3. روشنفکری در مشروطه………………………………………………………………………………………………. 32

 

فصل سوم: شعر طنز و معروف­ترین شاعران طنزپرداز عصر مشروطه
3-1. بخش یکم: شعر طنز …………………………………………………………………………………………………………… 38

3-1-1. کلّیات…………………………………………………………………………………………………………………………… 38

3-1-2.تعریف طنز……………………………………………………………………………………………………………………. 39

3-1-3. نگاهی به جایگاه طنز در ادبیّات پیش از مشروطیّت……………………………………………….. 40

3-2. بخش دوم: معروف­ترین شاعران طنز­پرداز عصر مشروطه…………………………………………………… 44

3-2-1. ایرج­میرزا……………………………………………………………………………………………………………………… 45

3-2-2. سیّد اشرف­الدّین قزوینی( نسیم شمال)……………………………………………………………………. 48

3-2-3. میرزاده­ عشقی…………………………………………………………………………………………………………….. 51

 

عنوان                                                                                                                          صفحه

3-2-4. عارف قزوینی………………………………………………………………………………………………………………. 53

3-2-5. میرزا علی اکبرخان دهخدا…………………………………………………………………………………………. 55

3-2-6. ادیب­الممالک فراهانی ………………………………………………………………………………………………… 57

3-2-7. ابوالقاسم لاهوتی………………………………………………………………………………………………………….. 60

 

3-2-8. ملک­الشّعرای بهار………………………………………………………………………………………………………… 62

3-2-9. فرّخی یزدی…………………………………………………………………………………………………………………. 65

 

فصل چهارم:تحلیل گفتمان مفاهیم اساسی طنز در شعر مشروطه
4-1. بخش اوّل: تحلیل گفتمان و شاخص­ها………………………………………………………………………………… 69

4-1-1. شاخص­های تحلیل گفتمان………………………………………………………………………………………… 70

4-1-1-1. واژگان (منفی – مثبت)……………………………………………………………………………………. 70

4-1-1-2.  قطب‌بندی ( غیرسازی)………………………………………………………………………………….. 70

4-1-1-3.  پیش­فرض‌ها…………………………………………………………………………………………………….. 71

4-1-1-4. دلالت‌های ضمنی شعر (تلقین و تداعی)………………………………………………………… 71

4-2. بخش دوم: تحلیل گفتمان مسائل اساسی طنز در شعر معروف­ترین شاعران مشروطه…… 71

4-2-1. ایرج­میرزا……………………………………………………………………………………………………………………… 71

4-2-2. سیّد اشرف­الدّین حسینی………………………………………………………………………………………….. 74

4-2-3. میرزاده­ عشقی…………………………………………………………………………………………………………….. 81

4-2-4. عارف قزوینی……………………………………………………………………………………………………………….. 86

4-2-5. میرزا علی اکبرخان دهخدا…………………………………………………………………………………………. 89

 

عنوان                                                                                                                          صفحه

4-2-6. ادیب­الممالک فراهانی………………………………………………………………………………………………….. 92

4-2-7. ابوالقاسم لاهوتی………………………………………………………………………………………………………….. 96

4-2-8. ملک­الشّعرای بهار………………………………………………………………………………………………………… 99

4-2-9. فرّخی یزدی……………………………………………………………………………………………………………… 105

4-2-10. جدولِ برآیند گفتمان کلان حاکم بر شعر طنز در عصر مشروطه…………………….. 109

 

فصل پنجم: جمع­بندی و نتیجه­گیری
5-1. مشروطیت و قانون­گرایی……………………………………………………………………………………………………. 110

5-2. آزادی و استبدادستیزی…………………………………………………………………………………………………….. 112

5-3. مساوات و نقد فاصله­ی طبقاتی………………………………………………………………………………………….. 113

5-4. زن متجدّد و زن سنّتی………………………………………………………………………………………………………. 115

5-5. میهن پرستی و مقابله با نفوذ استعمار………………………………………………………………………………. 116

5-6. تأکید بر تجدّد، عقل­گرایی و خرافه­زدایی…………………………………………………………………………. 117

5-7. نتیجه­گیری…………………………………………………………………………………………………………………………. 119

فهرست منابع……………………………………………………………………………………………………………………………………… 121

 

 

چکیده

عصر مشروطه به عنوان اوّلین گام و خیز جامعه­ی ایرانی بر اساس اندیشه­های نوین جریان روشنفکری یکی از برجسته‌ترین ادوار طنز در ایران از ابتدای پیدایش تا کنون به حساب می‌آید بنابراین شناخت دقیق ادبیّات طنز این دوره­ی و تحلیل گفتمان حاکم بر آن ضرورت تام دارد و این امر از آنجا ناشی می‌شود که حوزه­های مختلف سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایرانِ کنونی ما همچنان دستخوش اهداف و تلاش­های جریان روشنفکری است و تحلیل دقیق اوضاع کنونی ما و حرکت به سوی آینده، جز با شناخت عناصر ماهوی و گفتمانی عصر مشروطه امکان­پذیر نخواهد­بود. بنابراین می‌توان گفت که بررسی اشعار و طنز این دوره می‌تواند راهگشایی برای شناختی دقیق از ابتدای تحولات یک قرن اخیر در ایران باشد.

بررسی و تحلیل گفتمان سوژه­ها و مفاهیم اساسی طنز در شعر مشروطه، به دلیل اهمیّت تأثیر­گذاری این سرودها بر تاریخ سیاسی و اجتماعی کشور است. هدف از این پژوهش، بررسی و تحلیل اصلی­ترین مفاهیم و سوژه­هایی است که در شعر طنز مشروطه وجود دارد و همچنین تأثیر آن بر فضای سیاسی اجتماعی ایران. در این پژوهش از روش تحلیل گفتمان استفاده شده ­است و از بررسی مفاهیم حاکم بر گفتمان شعر مشروطه این نتیجه گرفته می‌شود که میان گفتمان‌های استبدادی و آزادی، مساوات و فاصله­ی طبقاتی، زن متجدّد و زن سنّتی، میهن­پرستی و نفوذ استعمار، عقل­گرایی و خرافه، تغییری اساسی دیده می­شود و همین اختلاف نظرها، موجب پویایی و حرکت طنز در عصر مشروطه ­می­گردد. در نهایت مشخّص می­گردد که مفاهیمی چون تجدّد، عقل­گرایی، میهن­پرستی، مساوات، مشروطیّت، قانون­گرایی و … از جمله مهم­ترین مضامینی است که شاعران طنز­پرداز عصر مشروطه، در شعر خود بدان پرداخته­اند.

واژگان کلیدی: شعر، طنز، مشروطیت، آزادی و قانون گرایی.

 

مقدّمه

بررسی و تحلیل گفتمان سوژه­ها و مفاهیم اساسی طنز در شعر مشروطه، از جوانب متعدّدی دارای اهمیّت است. شعر مشروطه تجلّی ذهنیّت­ها، باورها، ارزش­ها و آرمان­­های نخبگان جامعه­ی ایرانی برای  تحوّل و عبور از کاستی­ها و مشکلاتی است که ایرانِ عصر قاجار با آن روبه­رو بوده­است.