سئوالات تحقیق………………………………………………………………………………………………. 10
فصل دوم : ادبیات و چارچوب نظری
مقدمه ………………………………………………………………………………………………………………………….. 12
2-1- پیشینه تحقیق……………………………………………………………………………………………………… 12
2-1-1- مقالاتداخلی………………………………………………………………………………………………… 12
2-1-2- مقالات خارجی……………………………………………………………………………………………… 25
2-2- مروری بر نظریات جنبش های اجتماعی ………………………………………………………………. 39
2-2-1- نیل اسملسر …………………………………………………………………………………………………… 41
2-2-2- آلن تورن ………………………………………………………………………………………………………. 42
2-2-3- تدااسکاکپول ………………………………………………………………………………………………….. 43
2-2-4- هانا آرنت……………………………………………………………………………………………………….. 44
2-2-5- ملوچی ………………………………………………………………………………………………………….. 44
2-2-6- ماریو دیانی ……………………………………………………………………………………………………. 44
2-2-7- گی روشه ………………………………………………………………………………………………………. 45
2-2-8-دوناتلا دلاپورتا و ماریو دیانی ……………………………………………………………………………. 46
2-2-9- چارلز تیلی …………………………………………………………………………………………………….. 47
2-2-10- ویژگی های جنبش اجتماعی …………………………………………………………………………. 54
2-2-11- انواع جنبش های اجتماعی ……………………………………………………………………………. 56
2-2-12- مراحل جنبش های اجتماعی …………………………………………………………………………. 59
2-2-13- کارکرد های جنبش اجتماعی ………………………………………………………………………… 60
2-2-14- استراتژی های جنبش اجتماعی ……………………………………………………………………… 61
2-3- مروری بر دیدگاههای نظری تکنولوژی ارتباطی ( اینترنت و تاثیر اجتماعی آن ) ………… 62
2-3-1- نقش اینترنت در جنبش های اجتماعی ……………………………………………………………… 66
2-3-2- تاریجچه شکل گیری اینترنت و شبکه های اجتماعی …………………………………………. 73
2-3-3- ساختار شبکه های اجتماعی…………………………………………………………………………….. 76
2-3-4- پیشرفت های مهم در شبکه های اجتماعی ………………………………………………………… 77
2-3-5- کارکرد های شبکه های اجتماعی …………………………………………………………………….. 79
2-3-6- شبکه های اجتماعی و دیپلماسی دیجیتال ………………………………………………………………….. 80
2-3-7- اهمیت شبکه های اجتماعی درشکل گیری جنبش ها در جهان امروز ………………………….. 82
2-5- چارچوب نظری ………………………………………………………………………………………………………… 82
2-6- مدل نظری تحقیق ……………………………………………………………………………………………………… 83
2-6-1- مدل نظری نیل اسملسر …………………………………………………………………………………………… 84
2-6-2- مدل نظری آلن تورن ………………………………………………………………………………………………. 85
2-6-3- مدل نظری چارلز تیلی ……………………………………………………………………………………………. 86
2-7- فرضیات تحقیق ………………………………………………………………………………………………………….. 94
فصل سوم
3-1- روش پژوهش……………………………………………………………………………………………………………..96
3-2- ابزار های گرد آوری ………………………………………………………………………………………………… 96
3-3- جامعه آماری …………………………………………………………………………………………………………….97
3-4- روش نمونه گیری ……………………………………………………………………………………………………… 98
3-5- واحد تحلیل ………………………………………………………………………………………………………………. 98
3-6- مقوله های تحلیل ……………………………………………………………………………………………………… 99
3-7- متغیرهای پژوهش ………………………………………………………………………………………………………. 100
3-8- تعاریف واژه ها و اصطلاحات …………………………………………………………………………………….. 101
2-8-1- جنبش اجتماعی …………………………………………………………………………………………………….. 101
2-8-2- اینترنت ………………………………………………………………………………………………………………… 103
2-8-3- ایدئولوژی ………………………………………………………………………………………………………………
104
2-8-4- مشروعیت ……………………………………………………………………………………………………………. 105
2-8-5- مشارکت ………………………………………………………………………………………………………………. 106
2-8-6- تاکتیک ……………………………………………………………………………………………………………….. 106
2-8-7- رهبری توده ها ………………………………………………………………………………………………………. 108
2-8-8- کسب حمایت داخلی و خارجی ……………………………………………………………………………… 109
2-8-9- آگاهی …………………………………………………………………………………………………………………. 110
3-9- تعیین اعتبار ……………………………………………………………………………………………………………….. 110
3-10- پایایی …………………………………………………………………………………………………………………… 110
3-11- روش تجزیه تحلیل داده ها……………………………………………………………………………………….. 111
فصل چهارم
4-1- کشور مصر …………………………………………………………………………………………………………….. 113
4-2- تاریخچه سیاسی مصر …………………………………………………………………………………………….. 114
4-3- انقلاب مصر 2011 …………………………………………………………………………………………………. 115
4-3-1- اولین جرقه های اعتراضات ………………………………………………………………………………….. 116
4-4- نقش اینترنت در موفقیت جنبش مصر ………………………………………………………………………… 132
4-4-1- نقش اینترنت در مشارکت جنبش اجتماعی …………………………………………………………….. 134
4-4-2- نقش اینترنت در ایجاد تاکتیک های مبارزاتی …………………………………………………………….. 136
4-4-3- نقش اینترنت در سازماندهی و رهبری توده ها ………………………………………………………… 137
4-4-4- نقش اینترنت در کسب حمایت های داخلی و خارجی ……………………………………………….. 139
4-4-5- نقش اینترنت در آگاهی مردم مصر از جنبش اجتماعی ……………………………………………….. 141
4-4-6- نقش اینترنت در به چالش کشیدن ایدئولوژی نظام حاکم …………………………………………….. 142
4-5- شبکه های اجتماعی و انقلاب مصر ……………………………………………………………………………… 143
4-2- وضعیت طبیعی و سیاسی کشور تونس ………………………………………………………………………. 147
4-3- علت قیام مردم تونس ………………………………………………………………………………………………. 147
4-4- وضعیت اقتصادی تونس قبل از انقلاب …………………………………………………………………………148
4-5- شاخص های اقتصادی تونس ………………………………………………………………………………….. 151
4-6- تولید ناخالص داخلی و رشداقتصادی ………………………………………………………………………… 151
4-7- فقر ………………………………………………………………………………………………………………………… 152
4-8- نرخ تورم ………………………………………………………………………………………………………………… 153
4-9- نابرابری های اقتصادی …………………………………………………………………………………………….154
4-10- شاخص فساد ………………………………………………………………………………………………………….154
4-11- سایر شاخص های اقتصادی و سیاسی ………………………………………………………………………..154
4-12- تضاد ساختار های اقتصادی و سیاسی ……………………………………………………………………………155
4-13- مبادلات تجاری …………………………………………………………………………………………………………. 156
4-14- چالش های اقتصادی ……………………………………………………………………………………………………156
4-15- بیکاری ………………………………………………………………………………………………………………………157
4-16- تولیدات……………………………………………………………………………………………………………………… 157
4-17- فرصت های تجاری …………………………………………………………………………………………………….157
4-18- گردشگری ……………………………………………………………………………………………………………….. 157
4-19- قیام تونس ……………………………………………………………………………………………………………….. 158
5-20- انقلاب تونس مدیون موبایل و اینترنت ………………………………………………………………………. 159
5-21- نقش اینترنت در موفقیت جنبش تونس ……………………………………………………………………159
5-22- نقش اینترنت در مشارکت افراد در جنبش اجتماعی کشور تونس ………………………….. 162
5-23- نقش اینترنت در ایجاد تاکتیک های مبارزاتی ………………………………………………………….. 164
5-24- نقش اینترنت در سازماندهی و رهبری توده ها ………………………………………………………… 165
5-25- نقش اینترنت در کسب حمایت داخلی و خارجی ……………………………………………………….165
5-26- نقش اینترنت در آگاهی مردم تئنس از جنبش اجتماعی ………………………………………………..166
5-27- نقش اینترنت در به چالش کشیدن ایدئولوژی نظام حاکم ………………………………………………..167
فصل پنجم
6-1- یافته های پژوهش ………………………………………………………………………………………………………. 171
7-1- نتیجه گیری ……………………………………………………………………………………………………………….183
منابع و ماخذ
زیر نویس
چکیده :
در تحقیق حاضر به بررسی تحولات اخیر دو کشور تونس و مصر در چهار چوب نظری صاحب نظران جنبش های اجتماعی پرداخته می شود و با استفاده از تکنیک تحلیل محتوا به بررسی اخبار و رویداد های این دو کشور توجه می نماییم. همچنین به کارکردهای اینترنت و جنبش های اجتماعی از حیث نظری پرداخته می شود.کارکردهای اینترنت شامل: رهبری توده ها، مشارکت افراد، حمایت های داخلی و خارجی، تاکتیک های اعتراضی، ایدئولوژی، مشروعیت نظام حاکم، سطح آگاهی مردم که در قالب هفت فرضیه بررسی شده است. برای جمع آوری داده های تحقیق از مستندات منتشر شده و پرسشنامه معکوس که توسط محقق ساخته با اعتبار صوری و برای سنجش پایایی از آزمون, آزمون مجدد و ضریب روایی 83 درصد استفاده شده است. در تحلیل آماری پژوهش از شیوه آمار توصیفی (فراوانی, درصد و نمودار) استفاده شده است. نتایج این تحقیق نشان می دهد که اینتر نت توانسته در زمینه های اطلاع رسانی ، حمایت های داخلی و خارجی، ارائه ایدئولوژی جدید ، زیر سئوال بردن مشروعیت نظام حاکم و نهایتا برای شرکت در جنبش های اعتراضی در مصر و تونس نقش اصلی را ایفا نماید و منجر به فروپاشی نظام حاکم شود و موفقیت جنبش را در پی داشته باشد. هر چند که برای این امر باید به زمینه های دیگر نیز بی توجه نبود .
واژه های کلیدی :
فضای اینترنت ، جنبش اجتماعی ، رهبری توده ها ، مشارکت افراد، حمایت های داخلی و خارجی ، تاکتیک های اعتراضی ، ایدئولوژی ، مشروعیت نظام حاکم ، سطح آگاهی مردم.
دمه:
طوفان اراده ملت های اسلامی به ویژه مردم کشور های تونس و مصر در حال وزیدن به سوی دیگر کشور های عربی می باشد و سیاستمداران مشغول ارزیابی گرد و خاک های سیاسی هستند که از شمال آفریقا به سوی خلیج فارس رهسپار است و راهی که می تواند بستر فعالیت این طو فان باشد رسانه های مجازی و شبکه های اینترنتی است .
تحولاتی که این روزها در کره زمین روی می دهد نوید عصردیگری را می دهد که در آن ابوالهول از اریکه قدرت به زیر خواهد افتاد وغرب از هم فرو خواهد پاشید و تمدنی دیگر ، نه از شرق و نه از غرب ، که از خاور میانه بر خواهد خاست . همین که دهکده جهانی آقای مک لوهان[i] انکار شود و«وضع موجود » در خطر افتد به منفعت همه انقلابیونی است که عصر دیگری را انتظار می کشند ومردم جهان هم اگر ترس از مرگ وعدم آرامش برتفکراتشان سایه نمی انداخت ، در می یافتند که چقدراز وضع موجود خسته اند. کره زمین خسته است . بشر بعد از قرن ها زمین گرایی و خود پرستی احساس می کند که نیازمندعالم معنا است . (آوینی ، 1386؛ 114-115)
کشور تونس درشمال آفریقا سر آغاز حرکتی درکشورهای عربی و جهان اسلام گردید که به بیداری اسلامی در جهان ( بهار عربی) مشهور شد وبا ادامه حرکت مردمی این کشور توسط مردم مصر به دیگر کشور های عربی حاشیه خلیج فارس،یمن ، اردن ، لیبی و سوریه انتقال یافته و هریک از آنها با توجه به شرایط ویژه کشورخود راههای گوناگونی را برای به ثمر رساندن جنبش اجتماعی در پیش گرفتند سئوالی که دراینجا مطرح می شود این است چرا باید منطقه خاورمیانه شاهد چنین تحولاتی گردد؟در پاسخ به این سئوال می توان به دلایل سیاسی ، اجتماعی و اقتصادی همچنین ساختارهای سیاسی ، فضای سیاسی حاکم بر کشورها اشاره کرد .
با بررسی کوتاه می توان نشان داد که قسمت عمده ای ازنظام های سیاسی منطقه را رژیم های سیاسی با ساختار عشیره ای ، نیمه عشیره ای و نیمه مدرن تشکیل می دهند . اقتصاداکثراین کشورها تک محصولی و قابل توضیح مبتنی بررویکرد دولت های تحصیل دار هستند.در زمینه سیاسی ، کشورهای این منطقه اززمره کشورهایی هستند که برخلاف دیگرکشورهای دنیا گذرهای مردم سالارانه را آغازنکرده اندویا اگرگام هایی هم برداشته باشند بسیار کند و بطئی بوده ودرمرحله ی جنینی دموکراتیزه شدن هستند . به عبارتی در جغرافیای دموکراسی شدن ، منطقه خاورمیانه و به ویژه منطقه عرب نشین آن از مناطق غیر دموکراتیک دنیا محسوب می شوند . شاید بتوان به قطعیت بیشتر این کشورها را در زمره کشور هایی با ساخت سیاسی اقتدار گرا( وضعیت سیاه محسوب نمود . (خلف خانی ،1390؛(1-2
اگر چه اکثریت کشور های خاور میانه و شمال آفریقا از چنین وضعیت سیاسی و اجتماعی بر خوردار می باشند و حکومت ها برای تسلط بیشتر بر مردم به دنبال راههایی هستند که سلطه خود را برای سالهای متمادی بر آنها ادامه داده و از گسترش جنبش ها جلو گیری کنند اما مجبورند خود را با سایر کشور های جهان از نظراستفاده از تکنولوژی های گوناگون هماهنگ سازند و یا حداقل امکانات ارتباطی، اقتصادی ، اجتماعی ، سیاسی و …. را برای رفاه مردم تهیه نمایند تا از شورش های مردمی بر ضد حکومت هایشان جلوگیری نمایند . اما این حاکمان غافل ازاین اند که در پی رشد تکنولوژی های نوین ارتباطی و اهمیت یافتن نقش ارتباطات در زندگی روزمره و در پی آن تشکیل جهانی مجازی در رابطه با این تکنولوژی ها و موازی با دنیای سنتی شاهد تغییراتی در سطح جوامع خود خواهند بود.
لذا در این پارادایم است که روابط اجتماعی و به تبع آن جنبش های اجتماعی کشور های منطقه وارد فاز جدیدی می شوندو نمود خود را در دنیای مجازی نیز پیدا می کنند. در فضای مجازی، انسان با سرزمینی بی مرز و حد و چند فرهنگی و در عین حال برخوردار از فضای واحد مواجه است.فضایی است با قاعده های خاص در عین حال خالی از هر نوع قانون و ضابطه عقلانی. فضای مجازی ، فضایی است با جهت گیریهای مشخص و در عین حال فارغ از هر نوع جهت گیری ماندگار و هزاران خصیصه متضاد که هم در درون این فضا جمع شده و هم در مواجهه با جهان خارجی موجب تولید تضاد و تناقض می شود.این امر فهم نمادها و مفاهیم بومی را در معرض چالشهای بسیار جدی قرار داده است. نمادها و مفاهیمی که با توجه به تفاوتهای تاریخی و فرهنگی ملل به گونه ای متفاوت و متضاد رمز گشایی می شوند در این راستا بسیاری از کابران اینترنتی زمان های بیشماری را صرف کسب و آموختن ابژه های کاملاً غربی کرده اند. اینترنت موجب درنوردیدن مرزهای ملی شده و قدرت دولت ها را کم اثر ساخته است؛ ارتباطات انسانی را گسترش داده و گروه های مختلف انسانی را در جوامع مختلف در ارتباط با یکدیگرقرار داده است. رابطه در فضای مجازی در موقعیت خصوصی صورت می گیرد و از این جهت نوعی گمنامی و ناشناسی را برای فرد فراهم می آورد. اینترنت با فضای مجازی در معرفی جنبش های اجتماعی گوناگون در مقابل دولت های ملی نقش مهمی را ایفا می کند به کمک اینترنت دیگر مخاطب منفعل نیست که فقط نظاره گر صرف محتوای برنامه های رسانه ای باشد بلکه قدرتی کسب کرده است تا به سرعت به محتوای موجود بازخورد نشان دهد و در نحوه تولید محتوای تأثیر گذار باشد و حتی خود به تولید محتوا نیز بپردازد. به واسطه این امکانات گروه ها و جنبش هایی که سابقاً قادر به باز نمایی خود و مشارکت در تولید محتوا در رسانه ها نبودند و توسط قدرت موجود به حاشیه رانده شده بودند تا حدی توانسته اند صدا و حضور خود را قابل شنیدن کنند و می توانند از فضای مجازی به عنوان ابزاری برای نشر و گسترش فعالیت های فرهنگی ، اجتماعی و سیاسی خود استفاده کنند به ویژه گروه های حاشیه ای می توانند به سکویی دست یابند تا خود را متجلی سازند و این امر بسیاری از سیاست های حاکم را به چالش می کشد. (رسانه, 1390)
ما در این تحقیق به دنبال بررسی تاثیر فضای اینترنت و شبکه های اجتماعی مجازی و به طور کلی تاثیر فن آوری جدید در جنبش های اجتماعی مردم کشورهای تونس و مصر می باشیم .
1-1-بیان مساله :
انسان به عنوان عضو اصلی جامعه دارای رفتارهایی گوناگون است که آنها را در زمینه های مختلف اجتماعی ، سیاسی ، اقتصادی ، فرهنگی و دینی در سطوح خرد و کلان جامعه به کار می برد و برای رسیدن به نتیجه از ابزار ها و امکاناتی که جامعه در اختیارش قرار می دهد استفاده می کند . جنبش های اجتماعی به عنوان یک رفتار جمعی و پدیده ای اجتماعی می تواند برای میلیون ها انسان زندگی نوین و بهتری را به بار آورد . عدالت را برای بسیاری ازگروهها ی جامعه که در معرض تبعیض قرار داشته اند تامین کند . انسان که دراین پدیده ایفاء کننده نقش اصلی می باشد به دنبال فرصت هایی است که بتواند با استفاده از ابزار هایی گوناگون جنب و جوشی بی سابقه و مردمی را شکل دهد و نظام های سلطه و استعمار گر را از صحنه سیاسی کشور ها پاک نماید .
با توجه به این مقدمه کوتاه می توان به نظریات گوناگونی اشاره کرد که موجب به وجود آمدن چنین جنبش هایی برای براندازی حکومت های دیکتاتوری درجوامع گوناگون می گردد از جمله این اندیشمندان گئورک لوکاچ می باشد که می گوید: نبرد طبقاتی باید ازسطح ضرورت اقتصادی به سطح هدف آگاهانه و آگاهی طبقاتی کار آمد بالا کشیده شود . ( ریتزر ، 1380 ؛ 197)
هرگاه نبرد به چنین نقطه ای برسد پرولتاریا توانایی دست یازیدن به عملی را خواهد داشت که می تواند نظام سرمایه داری را سرنگون کند.همچنین گرامشی نیز مانند لوکاچ بر افکار جمعی بیشتر تاکید دارد تا ساختار های اجتماعی او می گفت که توده ها برای تحقق یک انقلاب اجتماعی باید دست به عمل بزنند و توده ها به یک ایدئولوژی انقلابی نیاز دارند و نمی توانند سر خود عمل کنند . (ریتزر ، 1380؛ 198)
به عبارت دیگر آنچه این متفکرین مطرح می سازند از تئوری انقلابی استخراج شده مارکس است که مدلی مبتنی بر اندیشه تضادها در جامعه است در این مدل تضاد ها به مبارزه طبقاتی می انجامد و طبقه استثمارشده و محکوم دچار از خود بیگانگی می شود و آگاهی طبقاتی خود را توسعه می دهد؛ آگاهی یی که نهایتا وی را به اقدام برای سرنگون سازی طبقه مسلط یا حاکم رهنمون می سازد . ( استانفور کوهن ،1380 ؛ 109 )
امادر عصر حاضر نقش تکنولوژی های ارتباطی و اطلاعاتی نو به ویژه اینترنت بر فرآیند کلی شفاف شدن سیاست و انقلاب ها بسیار موثر بوده است. این نقش را بالاخص می توان در فروپاشی نظام های غیردموکراتیک و وادار کردن آنها به گذار به جوامع دموکراتیک مشاهده کرد. نظام های غیردموکراتیک همواره سعی داشته اند بر حیات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی سلطه داشته باشند. حکومت های غیردموکراتیک تلاش داشته و دارند که امکان حضور شهروندان در همه میدان های جمعی و فردی را که از کنترل دید قدرت مدارشان به دور است، مانع شوند. اما با گسترده شدن و عمومیت یافتن فضای اینترنت که کنترل بر اطلاعات و اخبار را از اختیار حاکمیت ها و دستگاه های سانسور خارج می کند و به قول توماس فریدمن فضایی را ایجاد می کند که همه به هم وصل هستند، اما هیچ کس تحت کنترل نیست، تلاش در جهت محدود کردن فضای آزاد اینترنت برای حاکمیت های غیردموکراتیک گریزناپذیر می نماید.
اینترنت به دلایل گوناگون در تقابل با ذهنیت و رفتار نظام های ضددموکراسی قرارگرفته است و همچنین فرصت هایی را در اختیار جوامع برای نیل به فضای باز و دموکراتیک قرار می دهد که بدون تردید اینها همه در ویژگی های خاص اینترنت یافت می شوند.(هنری ، 1386 )
بیداری اسلامی که در جهان اسلام و کشور های خاور میانه رخ داده است پدیده ای اجتماعی می باشد تا به ملت های مسلمان این خود باوری را دهد که به دین و استقلال سیاسی ، اقتصادی و کرامت فکری و اجتماعی خود مباهات کرده و در راستای ایفائ نقش طبیعی خود به عنوان بهترین امت تلاش کنند.
مساله اساسی تحقیق «اینترنت ونقش آن در شکل گیری جنبش های اجتماعی مردم تونس و مصر» می باشد. کشور های مصر وتونس در چندین ماه گذشته شاهد تحولات گسترده ای در زمینه های سیاسی و اجتماعی بوده است. که این تحولات از کشور تونس) شهر سیدی بوزید ( آغاز شد با مصر ادامه یافت . که متغییرهایی چون جنبش های اجتماعی ، فضای اینترنت ، کشور های تونس و مصر، شبکه های اجتماعی مجازی از اساسی ترین آنها است .
با توجه به نقش اینترنت در ایجاد شبکه های اجتماعی مجازی و شکل گیری گروههای اینترنتی ازطریق سایت های خبری ووبلاگ های خبرتحلیلی همچنین نقش تبادل اطلاعات و اخبار از سوی آنها موجب شده است که این شبکه ها به عنوان سربازان جنگ نرم اقداماتی را به فضای واقعی جامعه تسری داده هماهنگی و سازماندهی بسیاری از تجمع های سیاسی و اعتراضی را بر ضد دولت ها برعهده بگیرند .
اینترنت در مقایسه با سایر رسانه های الکترونیکی که به صورت یک پدیده گسترش یافته است ، الگو های متفاوت و متداول ارتباطی از قبیل رادیو وتلویزیون را به شکل یک شبکه تعاملی گسترده در هم آمیخته است. استفاده از اینترنت ، پیش از این ، فرصت های تجربه غیر مستقیم میلیون ها انسان و هزاران سازمان درسراسر جهان را تغییر شکل داده است .
