با پیشرفت علم شیمی، صنعت دارو سازی نیز پیشرفت کرده ­­است و هر روز شاهد عرضه داروهای شیمیایی جدید به بازار هستیم. این داروهای شیمیایی اگر چه ممکن است اثر قویتری داشته باشند و نسبت به داروهای گیاهی سریع تر تأثیر کنند، ولی عوارض جانبی آنها در مقایسه با داروهای گیاهی بسیار بیشتر است و ممکن است بیمار به بیماری های جدیدی دچار گردد. بنابراین به منظور حفظ سلامتی، گرایش متخصصان، داروسازان و بیماران به استفاده از گیاهان داروئی به طور روزافزون در حال افزایش است.

با افزایش تقاضا برای دارو­های گیاهی و با توجه به موقعیت خاص آب و هوائی کشور ایران به دلیل دارا بودن بسیاری از گونه­های گیاهی و همچنین با توجه به سابقه دیرینه ما در طب سنتی و استفاده از گیاهان داروئی، توسعه تکنیکهای لازم برای کشت ­و­کار این گیاهان با حداقل هزینه از اهمیت بالایی برخوردار است. کشت موفق گیاهان دارویی به میزان زیادی به قابلیت جوانه زنی موفق بذور آنها وابسته است.

خصوصیات ژنتیكی، خواب بذر، قوه نامیه، قدرت جوانه زنی، بنیه یا قدرت بذر، میزان رطوبت بذر و عمر بذر از ویژگی­های مهم کیفیت بذر به شمار می­روند. اما  قدرت جوانه زنی و بنیه بذر نسبت به سایر ویژگی­ها برای زارع از اهمیت بیشتری برخوردار است. جوانه زنی، طبق تعریف انجمن متخصصین رسمی تجزیه بذر(AOSA)[1] عبارت است از توانایی بذر جهت تولید یك گیاه طبیعی در شرایط  مساعد ( گنزالز[2] و همکاران، 2008 ). بذر اغلب گونه های دارویی به جهت سازگاری اكولوژیكی با شرایط محیطی دارای انواع خواب می باشند، که این امر از مهم ترین موانع زراعت گیاهان دارویی به صورت تجاری است. بنابراین تهیه اطلاعاتی در زمینه خصوصیات مرتبط با کیفیت بذر گونه های دارویی، در تولید و پرورش این گیاهان و استقرار آنها در مزرعه جهت دستیابی به عملكرد مناسب و با کیفیت مطلوب، حائز اهمیت است.

بابونه

نام علمی: Matricaria chamomilla

بابونه متعلق به خانواده مرکبان یا گل مینا است. گیاهی است یکساله، که ارتفاع آن به 60 سانتی­متر می­رسد. ساقه آن مستقیم و منشعب است. برگ­ها دو تا سه شانه­ای، بخش­های انتهایی آن سوزنی شکل و کم ­و بیش بی کرک هستند. قطر کاپیتول که به ساقه نازکی متصل است، 1 تا 5/1 سانتی­متر است و یک ردیف گلهای زبانه دار سفید رنگ دارد. در مرکز آن گل­های لوله­ای متعدد و زرد رنگ بر روی یک نهنج مخروطی کاملاً مشخص قرار گرفته اند. زمان گل دادن اردیبهشت تا شهریور ماه است (فلوگ[3]، 1364).

اندام­های مورد استفاده:  گلهای خشک شده و به ندرت شاخ و برگ همراه با گل.

زیست­گاه گردآوری: در کشور ما ایران و در مزارع و زمین­های بایر جنوب اروپا بسیار فراوان است و به عنوان یک گیاه زینتی کاشته می­شود. این گیاه، بومی انگلستان و ویلز است و به طور محلی در ویلز و انگلستان کاشته شده و یا در زمین­های بایر می روید. گاهی با کاشت دانه­های آن در اواخر پاییز و یا در اوایل بهار کاشته می شود. گیاه را هنگامی که کاپیتول آن کاملاً باز شده است، می­چینند و در سایه، در گرمای کمتر از 35 درجه سانتیگراد خشک می کنند. کشت تجارتی آن فقط هنگامی که نیروی کار ارزان، در دسترس است از نظر اقتصادی امکان پذیر است.

ترکیبات و اثر: اسانس فرار، موسیلاژ و یک ماده ضد اسپاسم.

مصرف :

از راه خوراکی معمولاً به شکل تیزان به کار می رود (یک قاشق غذاخوری از گیاه را دریک لیتر آب سرد ریخته و حرارت نمی­دهند). برای اختلالات معدی همراه با درد، دیرهضمی، اسهال، تهوع و به ندرت برای التهاب مجاری ادرار و قاعدگی دردناک مصرف می شود. دم کرده آن به شکل کمپرس مصرف می شود. می­توان گردگیاه را بر روی زخم­های دیرالتیام پذیر، حساسیت­های پوستی و عفونت­هایی نظیر جوش، کرک و تبخال پاشید. همچنین برای بواسیر و التهاب­های دهان، گلو و چشم­ها مصرف می­شود (فلوگ،1364).

بابونه یکی از گیاهان علفی است که خواص دارویی ارزشمندی دارد. در کشورهای غربی به خصوص در اروپا از جمله کشور آلمان مصرف آن بسیار متداول است. بابونه را در بسته­های زیبا و جذاب به عنوان چای بابونه مورد استفاده قرار می­دهند. مصرف گل بابونه به صورت جوشانده و دم­کرده برای برطرف کردن بسیاری از ناراحتی­ها توصیه می­شود. شامپوی بابونه به شرطی که از کیفیت مطلوب برخوردار باشد برای تقویت موی سر و جلوگیری از ریزش آن استفاده می­شود. بابونه، اشتها آور و برطرف کننده ناراحتی­های گوارشی است. مصرف دم­کرده بابونه جهت رفع تب، ناراحتی­های عصبی، نفخ معده، دل­درد و سایر ناراحتی­های گوارشی توصیه شده است. دم­کرده گل بابونه به عنوان داروی کاهش دهنده فشار خون و اوره خون، ضد­عفونی کننده، ضدآماس و در بهبود ناراحتی­های پوستی مؤثر است. ضماد گل بابونه برای پیچ­خوردگی مچ دست و پا استفاده می شود. گل بابونه برای بانوانی که اختلالات قاعدگی دارند و همچنین برای بانوان باردار جهت جلوگیری از استفراغهای دوره حاملگی مؤثر است. بخور گل بابونه برای رفع درد گوش توصیه شده است (کیانمهر، 1387).

اکیناسه (سرخارگل)

نام علمی: Echinacea purpurea

خصوصیات: گیاهی است چند ساله که ارتفاع آن 120-60 سانتی­متر است. این گیاه از یک ساقه عمودی، برگ­های تخم­مرغی شکل و نیزه ای زبر و دندانه دار برخوردار است. ریشه آن افشان بوده و گل­های آن به رنگ بنفش و مخروطی شکل می باشند که در تابستان و اوایل پاییز ظاهر می­شوند.

اقلیم مورد نیاز گیاه: این گیاه بومی شرق، مرکز و غرب آمریکا است. به هوای آفتابی نیاز دارد و به خشکی و سرما نیز مقاوم است.

تکثیر این گیاه از طریق بذر می­باشد و وزن هزاردانه آن حدود 5/3 گرم است. مقدار بذر مورد نیاز جهت تولید نشاء برای یک هکتار زمین، حدود یک کیلوگرم می­باشد. فواصل کاشت این گیاه، در حدود  60-40*30-20 سانتی متر و سیستم کاشت و آبیاری نیز به صورت ردیفی است.

دور آبیاری: این گیاه، نسبتاً به خشکی مقاوم است، ولی برای عملکرد خوب نیاز به آبیاری منظم دارد.

نیازهای غذایی اصلی: به کودهای شیمیایی زیاد نیازی ندارد و استفاده زیاد از کودهای نیتروژن موجب ضعیف شدن سیستم ریشه­ای می­شود. کاربرد  نیتروژن به میزان 200-100 کیلوگرم در هکتار، فسفر به میزان 120-100 کیلوگرم در هکتار و پتاس به میزان 250-200 کیلوگرم در هکتار کافی است.

روش کاشت : کاشت مستقیم در زمین اصلی و کاشت خزانه­ای.

زمان مناسب برای کاشت در خزانه: بسته به شرایط منطقه از اوایل تا اواخر بهمن ماه کاشت می­گردد.

 

تیمارهای مورد نیاز جهت برطرف کردن دوره خواب بذر: بدون هر گونه تیماری جوانه می زند. اما سرمادهی به مدت 4-1 هفته در ماسه مرطوب در دمای 5-0 درجه سانتیگراد درصد جوانه زنی را افزایش می دهد.

طول مدت جوانه زنی بذر، 15-10 روز و مدت زمان لازم جهت انتقال نشاء از خزانه به زمین اصلی، 70-50 روز است. بافت خاک مناسب برای رشد این گیاه، شنی لومی با زهکشی و هوادهی مناسب و  pH مطلوب آن حدود 7 است.

اندام­های مورد استفاده: به ترتیب اهمیت، گل و برگ­ ها هستند.

زمان برداشت :

1- برداشت ریشه:در پاییز سال دوم، هنگامی که اندام هوایی گیاه خشک و قهوه ای شد، باید برداشت انجام گیرد و معمولاً از ماشین­های برداشت سیب­زمینی برای این کار استفاده می­شود.

2- برداشت برگ: باید در تابستان و درست قبل از باز شدن کامل گل­ها، برداشت شود و سپس در محلی که کاملاً سایه و دور از نور آفتاب است، خشک گردد.

عملیات پس از برداشت: جدا کردن ساقه های باقی مانده از ریشه و سپس شستن ریشه ها قبل از خشک کردن آنها از مهمترین عملیات پس از برداشت به شمار می­روند. خشک کردن باید در دمای 45-40 درجه سانتی­گراد انجام شود. میزان رطوبت ریشه پس از خشک شدن باید حدود 10 درصد و میزان مواد خارجی آن کمتر از 3 درصد باشد.

دقت های لازم در عملیات برداشت: برداشت باید در هوای آفتابی و خشک انجام شود. قبل از برداشت ریشه­ها، باید اندام هوایی گیاه از ارتفاع 5 سانتی متری سطح خاک بریده شود، ضمن اینکه رطوبت خاک نیز زیاد نباشد.

مراقبت­های ویژه در زمان داشت: بلافاصله پس از انتقال نشاء، حتماً باید آبیاری انجام گیرد.

عملکرد: عملکرد ریشه خشک به میزان 2 تا 6 تن در هکتار (بر حسب تراکم کاشت). عملکرد برگ خشک به میزان 2-1 تن در هکتار و عملکرد کل اندام هوایی به میزان 10-7 تن در هکتار است.

خواص درمانی: مصرف سرخارگل، سبب تقویت سیستم ایمنی و بهبود زخم­ها می­شود و از عفونت­های دستگاه تنفسی فوقانی و سرماخوردگی پیشگیری می­کند (یزدانی و همکاران، 1383).

توت روباهی

نام علمی: Sanguisorba minor.L

توت روباهی، گیاهی چندساله است که تا ارتفاع 1 متر، رشد نموده و دارای برگ­های مرکب و گرد است. ساقه های گل دهنده باریک و منشعب می باشند. این گیاه به سالاد، پنیر و کره­های گیاهی افزوده می­شود. علاوه بر این، دارای مصارف دارویی است. گونه دیگری بنام S.anistroides نیز وجود دارد که ازآن، بعنوان دارویی برای درمان دیابت استفاده می­شود.

منشاء آن، اروپا و آسیا (S.officinalis)، یا مرکز و جنوب اروپا (S.minor) می­باشد. بیشتر، ریشه خشک و گاهی قسمت های هوایی خشک شده، مورد استفاده قرار می­گیرد.

موارد استفاده و خواص: ریشه­های توت روباهی بعنوان داروی مؤثر برای درمان اسهال و داروی بواسیر شناخته شده­اند. این گیاه برای درمان التهاب های دارای خونریزی در روده بزرگ و خونریزی رحم استفاده می­شود. همچنین، بصورت موضعی برای درمان بواسیر، ناراحتی­های مختلف پوستی ( مانند زخم ها، سوختگی ها و اگزما ) و التهاب های مخاطی ( بصورت محلول های غرغره یا مواد موجود در خمیر دندان ) بکار می رود.

در اروپا و چین، بیشترین استفاده طبی از این گیاه، به عنوان بند آورنده خون است و به همین دلیل، بخش اول نام علمی آن به معنی جذب کننده خون می باشد.

عصاره های این گیاه معمولاً در تهیه مرهم­ها و محلول­های شستشو بکار می­رود و بصورت استعمال موضعی مورد استفاده قرار می­گیرد (جعفر نیا و همکاران، 1387).

فصل اول: بررسی منابع

بررسی منابع:

نخست به دلیل اینکه برخی از محققان و دانشمندان (براون[1]  و همکاران، 1997: استادن[2]، 2000: جاین[3] و استادن، 2007: قبرهیوت[4] و همکاران، 2008) بر این باورند که تیمار دود می­تواند در زمره و مقوله پرایمینگ به شمار آید، این فصل را با توضیحی از پرایمینگ آغاز می­کنیم.  

1-1- پرایمینگ

جوانه­زنی، یک پدیده پیچیده و پویا است و شامل تغییرات فیزیولوژیکی و بیوشیمیایی است که به فعال شدن جنین منجر می­شود (بیولی و بلک[1]، 1985). وقوع چندین فرآیند متابولیكی همزمان كه در مرحله جوانه­زنی بذر صورت می­گیرد، مطالعه و بررسی حوادث مرتبط با آغاز فرآیند جوانه­زنی را دشوار می­نماید. در تولید گیاهان زراعی موفق، مدت زمان کاشت بذر تا مرحله­ای که گیاهچه استقرار کامل پیدا کند، از اهمیت بالایی برخوردار است. زیرا این دوره، تاثیرات زیادی بر رشد گیاه، عملکرد نهایی و کیفیت بذور، پس از برداشت خواهد داشت (وار و فلوز[2]، 1985).

تعاریف مختلفی برای جوانه­زنی ارائه شده است، از نظر متخصصان فیزیولوژی، خروج ریشه­چه از پوسته بذر، جوانه­زنی محسوب می­شود. از نظر آنالیزگران بذر، ظهور و توسعه ساختارهای ضروری از جنین را جوانه­زنی تعریف کرده­اند که نشان دهنده توانمندی بذر در تولید یک گیاه طبیعی در شرایط مطلوب می­باشد (AOSA،2000[3]). در طی جوانه­زنی بذر ممکن است محیط خاک اطراف بذر برای جوانه­زنی و رشد سریع گیاهچه مناسب نباشد. تنش­های زنده وغیر زنده مانند درجه حرارت­های بالا و پایین، خشکی یا غرقابی بودن، شوری، حشرات و عوامل بیماری­زا می­توانند سرعت، درصد جوانه­زنی و رشد گیاهچه را کاهش دهند یا به طور کامل از جوانه­زنی بذر و ظهور گیاهچه، جلوگیری نمایند (اشرف و فولاد[4]، 2005).

جوانه­زنی سریع بذر و رویش یكنواخت در زمین برای به دست آوردن محصولی خوب، در شرایط تنش و غیرتنش ضروری است. جوانه­زنی و رویش آهسته و یا پراكنده، معمولاً به پیدایش بوته­های كمتر و كوچك­تر منجر می­شود كه نسبت به تنش­های زیستی و غیر زیستی محیطی آسیب پذیرتر هستند. رویش دیرهنگام  ممكن است موجب خرابی بستر بذر و افزایش تراكم خاك گردد كه سبب استقرار ضعیف گیاه می­گردد. به طور كلی جوانه­زنی بذر سه مرحله دارد:

فاز اول، فرآیند جذب آب است كه در آن، آب توسط بذر جذب می­شود ولی فعالیت متابولیكی اندكی صورت می­گیرد.

فاز دوم، فاز تأخیری است كه در آن آب،به کندی جذب می­شود، اما فعالیت متابولیكی گسترده­ای صورت می­گیرد.

فاز سوم، كه در آن افزایش محتوای آب با پیدایش و رشد ریشه­چه همراه است.

جذب آب به صورت كنترل شده در بذر كه پس از آن نیز آبگیری انجام می­شود به هیدروپرایمینگ بذر معروف است و این گونه بذرها در شرایط تنش، جوانه­زنی بهتری نسبت به بذرهای تیمار نشده دارند و رشد گیاهچه اولیه در آنها بیشتر است. در دو دهه اخیر پرایمینگ بذر یكی از معمول­ترین روش­ها برای افزایش میزان و یكنواختی جوانه­زنی و رویش در بسیاری از گیاهان زراعی مهم شده است.

در جریان پرایمینگ، معمولاً بذرها در معرض پتانسیل آب خارجی قرار می­گیرند، مقدار این آب آنقدر اندك است كه مانع از جوانه­زنی می­شود، اما امكان وقوع یك سری فرآیندهای فیزیولوژیك و بیوشیمیایی پیش از جوانه­زنی را فراهم می­آورد. هنگامی كه بذر پرایم شده در محیط مناسب جوانه­زنی قرار می­گیرد، سریع­تر از بذرهای پرایم نشده جوانه می­زند. ایده پرایمینگ بذور کار جدیدی نیست. بنظر می­رسد این کار هزاران سال قبل با قرار دادن بذر درون آب، در مدت زمان­های مختلف قبل از کشت صورت می­گرفته است. این کار باعث جذب راحت آب، شسته شدن مواد بازدارنده و آغاز مراحل اولیه جوانه­زنی شده است.

پیشنهاد استفاده از پرایمینگ بذر برای تحمل گیاه به تنش­های محیطی به ویژه شوری، خشکی و درجه حرارت­های نامناسب با انواع محلول­های اسمزی قبل از کاشت توسط استروگونو[5] (1964) ارائه شد. وی پی برده بود که جذب کنترل شده آب توسط بذر باعث بهبود جوانه­زنی و رشد سریع گیاهچه تحت هر دو شرایط تنش و غیرتنش می­شود و به دنبال آن، باعث افزایش عملکرد نسبت به بذر پرایم نشده می­گردد.

اولین کار منتشر شده درباره پرایمینگ، اوایل دهه 1973 توسط هدیکر[6] و همکاران صورت گرفته است که آنها بذور را در لایه­های کاغذی مرطوب شده با پلی­اتیلن قرار دادند. بعد از آن روش­هایی با قرار دادن بذور در محلول پلی­اتیلن گلایکول همراه با هوادهی توسط داربی و سالتر[7] (1976) گزارش شد. در روش­های مشابه، محلول نمک­های غیرآلی برای ایجاد پتانسیل­های اسمزی به کار رفت. در واقع وقتی که بذور در پلی­اتیلن و محلول­های نمکی با غلظت مناسب قرار می­گیرند، نمی­توانند آب را به راحتی جذب کنند (جذب آب کنترل شده). روش­های مختلف دارای محاسن و معایبی هستند و تاثیر آنها بر گیاهان زراعی مختلف، یكسان نیست. همچنین تأثیر روش­های پرایمینگ از گونه­ای به گونه دیگر و از مرحله­ای از رشد گیاه به مرحله دیگر، متفاوت است.

به­طور كلی، تیمارهای شیمیایی، بیشتر مورد استفاده قرار می­گیرند و موثرتر از تیمارهای بیولوژیك هستند زیرا فرمولاسیون و استانداردهای تیمار به خوبی در آنها رعایت شده است. اما برخی از تیمارهای بیولوژیكی همراه با تیمارهای پرایمینگ فیزیكی و شیمیایی، مورد استفاده قرار می­گیرند تا جوانه­زنی و رویش گیاهچه را تحت شرایط تنشی و غیرتنشی افزایش دهند.

در اثر اعمال تیمارهای پرایمینگ، فعالیت­های متابولیکی جوانه­زنی تحریک می­شود و بهبود سرعت جوانه­زنی، یکنواختی رویش بوته­ها، جوانه­زنی تحت شرایط متنوع محیطی و بهبود بنیه و رشد گیاهچه را سبب می­شود (آنونیموس[8]، 2004). پرایمینگ می­تواند موجب تقویت قابل ملاحظه بذرهای خشك گردد (هیدکر و کولبر[9]، 1978) كه نتیجه آغاز فرآیندهای متابولیكی­ای می­باشد كه در جریان جذب آب به طور نرمال صورت می­گیرد و با خشك شدن در مرحله بعد، تثبیت شده است (هانسون[10]، 1973). در بذر نخودفرنگی[11]، پرایمینگ مانع از برخی آسیب­های كروموزومی ناشی از پیری می­شود (سیویرتیپ و درادو[12]، 1995). همچنین تحقیقات نشان داده است كه پرایمینگ سبب القای سنتز DNA هسته در سلول­های كلاهك ریشه­چه گوجه­فرنگی  (لیو[13] و همکاران، 1997) و چندین گونه گیاهی دیگر از جمله فلفل[14] (لانتری[15] و همکاران، 1993)، ذرت[16] (گارسیا[17] و همکاران، 1995) و تره­فرنگی می­گردد (اشرف و برای[18]، 1993).

[1] -Bewely and Black

[2] -Wurr and Fellows

[3] -Association of Official Seed Analysts

[4] -Ashraf and  Foolad

[5] -Strognov

[6] -Heydecker

[7] -Darby and Salter

[8] -Anonymous

برای بقای خانواده ضروری بوده است. زنان نه تنها در اداره خانه و مراقبت از کودکان؛ بلکه در تولید غذا نیز نقش داشته اند و اما تغییرهای چشمگیری در الگوی کار زنان به وجود آمده است(میلر و دیگران،2007)

مهم ترین دگرگونی در قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، جدایی میان محل کار و زندگی بود. در اثر این جدایی مکانی، زنان نقش جدیدی، نفش زن متأهل- شاغل پیدا کردند. تغیر موقعیت زن ها در خانواده به این نقش جدید وابسته است. در صورتی که کار زنان خود پدیده جدیدی نیست، اما در قرن بیستم شکل خاصی به خود گرفت (اعزازی،1376:139).

امروزه مشارکت روز افزون زنان در بیرون از  خانه باعث تقویت حس اعتماد به نفس و استقلال، و افزایش قدرت تصمیم گیری، و برخورد مناسب با رویدادها و حوادث زندگی گردیده و اثر مطلوبی بر روابط خانوادگی بر جای گذاشته است. به طور کلی باید گفت هر چه زنان بیشتر وارد عرصه اجتماعی شوند، به همان نسبت از بحران هویت فردی و اجتماعی، افسردگی و انزوا گرایی در این قشر عظیم کاسته خواهد شد(پاولا،1986).

گرایش زن به سوی اشتغال می تواند بیش از همه بر خانواده اثر گذاشته و روابط زن، و شوهر و فرزندان را دگرگون سازد و این امر همواره مورد توجه صاحب نظرانی که اشتغال زن را از دیدگاه جامعه شناسی بررسی نموده اند، قرار گرفته است. سئوالی که مطرح می شود این است که، آیا تعدد نقش زنان و انجام فعالیت های اجتماعی آنان تأثیری بر عزت نفس زنان داشته است؟

نقش زنان در توسعه اجتماعی و اقتصادی ملل، طی دهه های اخیر ابعاد جدیدی یافته است. در این سال ها نیاز به حضور زنان در فرآیند تغییر رشد و توسعه بیش از حد محسوس بوده است. ارتقای استانداردهای زندگی درجوامع امروز با افزایش مشارکت زنان در حیات اقتصادی و سیاسی، همگام با فرصت های برابر در تعلیم و تربیت، سرویسهای اجتماعی، حقوق قانونی و مالکیت پیوند دارد. تجربه ها نمایانگر این امر است که توسعه انسانی به عنوان یکی از ویژگی های اساسی جامعه، باید نقش زنان را مورد توجه قرار دهد(وارر،29-1 :1992).

بیان مسئله:

امروزه بسیاری از مردان دارای همسر شاغل هستند، یعنی سرپرستی خانواده ای را به عهده دارند که در آن دو نفر برای کسب درآمد کار می کنند و به طور مشترک در حفظ و نگه داری اقتصادی خانواده سهیم هستند، این مسأله به عنوان طرحی از ساختارهای غیرسنتی خانواده از جنبه های مختلف قابل بررسی و تحقیق است. زنان علاوه بر انجام امور خانه و زندگی خود، بار سنگینی فعالیت اجتماعی و اشتغال خارج از خانه را نیز به دوش می کشند. زن به عنوان یکی از اساسی ترین ارکان خانواده، دارای نقش اساسی در جهت تدام و استمرار آن می باشد. زن در محیط خانه دارای مسئوولیت های زیادی است. اول آنکه زن در نقش همسر قرار می گیرد؛ بنابراین همسری را به بهترین نحو ایفا نماید، به طوری که وسایل تعالی بخشیدن و رشد

 

وجودی همسرش را فراهم نموده و مایه سکون و آرامش او باشد. دوم زن دارای نقش مادری است. وظیفه یک مادر تربیت فرزندان صالح است. سوم مدیریت کانون خانواده بر عهده زن بوده و گردانندگی و گرمی آن بر عهده زن می باشد. چهارم، نقش اقتصادی زن می باشد. با پیشرفت جوامع و تغییر شیوه زندگی، در بسیاری از موارد زنان نیز ناچار هستند برای تأمین معاش در خارج از خانه به کار اشتغال داشته باشند و امروزه سهم آن ها در فعالیت های اجتماعی و اقتصادی بر جسته تر از گذشته است. این تعدد نقش ها مسایل جدیدی را به دنبال داشته است(پاولا،383-373:1986).

مسأله اشتغال زنان پدیده ای است که جامعه ما نیز با آن مواجه شده است و هر روز بر تعداد زنانی که تمایل به اشتغال در بیرون از منزل دارند افزوده می شود. کار زنان جنبه های مختلف زندگی آنها را تحت تأثیر قرار می دهد. اشتغال زنان با مسایلی، چون درگیرهای روانی میان زن و مرد مواجه گردیده است. از این رو انجام تحقیق های متعددی در زمینه پیامد اشتغال زنان بر روابط درون خانواده و تأثیر آن  که بر وضعیت روحی زنان ضروری است. از این رو این پژوهش در پی بررسی رابطه اشتغال زنان با عزت نفس آنها می باشد.

فرضیات تحقیق

برای بررسی اثر اشتغال زنان بر عزت نفس آنها، فرضیه های زیر آزموده شده است:

1-به نظر می رسد وضعیت اشتغال زنان همبستگی مثبت و معناداری با عزت نفس آنان دارد.

2-به نظر می رسد نوع شغل زنان همبستگی مثبت و معناداری با عزت نفس آنان دارد.

3-به نظر می رسد میزان تحصیلات زنان همبستگی مثبت و معناداری با عزت نفس آنان دارد.

4-به نظر می رسد درآمد زنان همبستگی مثبت و معناداری با عزت نفس آنان دارد.

5- به نظر می رسد سن زنان همبستگی مثبت و معناداری با عزت نفس آنان دارد.

6- به نظر می رسد سن ازدواج زنان همبستگی مثبت و معناداری با عزت نفس آنان دارد.

7- به نظر می رسد وضعیت تاهل همبستگی مثبت و معناداری با عزت نفس آنان دارد.

8- به نظر می رسد میزان استفاده از رسانه های گروهی همبستگی مثبت و معناداری با عزت نفس آنان دارد.

سوالات تحقیق:

برای بررسی اثر اشتغال زنان بر عزت نفس آنها، سوالات زیر بیان شده است:

1-4- تاریخ قوم بلوچ: 7

1-5- مذهب مردم بلوچ: 8

1-6- آب و هوای ایرانشهر : 8

1-7- کارخانجات مهم ایرانشهر: 8

1-8- طوایف ساکن ایرانشهر: 8

1-9- طبقات اجتماعی در ایرانشهر: 9

فصل دوم : پیشینه تحقیق… 11

فصل سوم : روش تحقیق… 13

فصل چهارم : یافته های تحقیق… 17

4-1- بخش اول – آداب و رسوم مردم ایرانشهر: 18

4-1-1- هالو: 18

4-1-2- زهیروک: 19

4-1-3- لیکو: 19

4-1-4- مودگ (مویه و زاری): 20

4-1-5- شعر: 20

4-1-6- بجّار: 21

4-1-7- بیر (انتقام): 21

4-1-8- کارچ و کپن (کارد و کفن): 22

4-1-9- نازنیک: 23

4-1-10- کردی: 23

4-1-11- اَمبا: 23

4-1-12- گوات (باد): 23

4-2- بخش دوم- عزاداری: 25

4-2-1- مراسم ماه محرم : 25

4-2-2- آیین مرگ و عزاداری: 26

4-2-2-1- عزاداری عمومی: 26

4-2-2-2- مراسم غسل میّت: 27

4-2-2-3- طریقه کفن کردن میت: 28

4-2-2-4- حمل و دفن جنازه: 29

4-2-2-5- مراسم پرسه (پرسان) porsân : 30

4-3- بخش سوم – جشن ها و مراسم.. 31

4-3-1- ازدواج: 31

4-3-1-1- معیارهای انتخاب دختر: 31

4-3-1-2- ازدواج فامیلی: 31

4-3-1-3- معیارهای انتخاب داماد: 32

4-3-1-4- خواستگاری: 32

4-3-1-5- سانگ sâng  (بله برون): 32

4-3-1-6- مخفی ماندن عروس از داماد: 33

4-3-1-7- حنابندان: 33

4-3-1-8- کِلّـِه (حجله) : 33

4-3-1-9- جشن عروسی: 34

4-3-1-10- بردن داماد به خانه عروس: 34

4-3-1-11- آرایش عروس: 35

4-3-1-12- جهیزیه عروس: 35

4-3-2- جشن ها و اعیاد: 35

4-3-2-1- جشن سور / سوران/ (ختنه): 36

4-3-2-2- عید سعید فطر: 36

4-3-2-3- عید قربان: 37

4-3-3- مراسم.. 37

4-3-3-1- طلب باران: 37

4-3-3-2- عقیقه: 38

4-4- بخش چهارم – غذاها: 39

4-4-1- تباهِگ (tabâheg): 39

4-4-2- تنورچه(tanurčeh)  : 40

4-4-3- هَتوک (hatuk) آبگوشت: 40

4-4-4- دَلَگ (dalag) آش: 40

4-4-5- پختن سبزیجات خودرو: 41

4-4-6- خرما کنجت (کله هرما): 42

4-4-7- چنگال: 42

4-4-8- حلوا : 43

4-4-9- انواع نان: 43

4-4-9-1- تیموش (timuš): 44

4-4-9-2- سیسرک (sisērk): 44

4-4-9-3- لواش: 44

4-4-9-4- کماچ: 44

4-4-9-5- نان گرده (gerda) تافتون: 45

 

4-4-9-6- تِجگی (tejgi) سمنو: 45

4-4-9-7- نان روغنی: 45

4-5- بخش پنجم – بازی ها: 46

4-5-1- کپّگ (kappag) : 47

4-5-2- کاتِلی / اِشکاتِلی (kâteli / eškâteli) : 47

4-5-3- پُشت مه پشت (pošt ma pošt) : 48

4-5-4- چَل (čall) : 48

4-5-5- توتو (tutu) : 48

4-5-6- چَوک (čawk) : 49

4-5-7- بُوتَک (bōtak) : 50

4-5-8- لگوش (lagoš) : 50

4-5-9- ساچی (sâči) : 51

4-5-10- گول (gul) : 51

4-5-11- کلاه پرینتکا (kolâh perientakâ) : 51

4-5-12- لَپّر (lappar) : 52

4-5-13- هَدَک رو (hadakrōu) : 52

4-5-14- بازی چوب در هوا: 53

4-6- بخش ششم.. 54

4-6-1- جنگ و مبارزه: 54

4-6-2- مال جنگی / چپو (mâl jangi / čapaw) چپاولگری: 56

4-6-3- بید گیری (bēd, giri) انتقام گیری: 57

4-6-4- پَهِلّی pahelli : عفو، بخشش…. 60

4-6-5- مَیار و مَیار جلّی mayâr omayâr jalli : پناهندگی و پناهنده پذیری: 61

4-6-6- پتّر (pattar) : 63

4-6-7- دیوان: 64

4-7- بخش هفتم – هنجارهای اجتماعی: 65

4-7-1- هنجارهای مثبت: 65

4-7-1-1- مَزَن و مستری (mazan o masteri)  احترام بزرگان: 65

4-7-1-2- شور و مشورت šawr : 66

4-7-1-3- هَیا hayâ : حیا، پاکدامنی: 66

4-7-1-4- ذُواهیر dowâhayr : دعای خیر. 66

4-7-1-5- مَ ڈ ا mad,â : مرام. 67

4-7-1-6- یکّویی / یکّی yakkuwi / yakki اتحاد: 68

4-7-1-7- هَشَر hašar : کار دسته جمعی: 69

4-7-1-8- بِجّار bejjâr : همیاری: 69

4-7-1-9- باجی bâji : 70

4-7-1-10- وَپک wapk : وقف… 70

4-7-1-11- رَهم rahm : ترحّم.. 70

4-7-1-12- تَوکَل tawkal : توکّل.. 71

4-7-1-13- امانتداری amânatdâri : 71

4-7-1-14- راستی râsti : راستگویی.. 71

4-7-1-15- وَپا دای wapâdâri : وفای به عهد. 72

4-7-1-16- گریبی garibi : ساده زیستی.. 73

4-7-1-17- سُهل سِندی sohlsendi : صلح جویی.. 73

4-7-1-18- مَزَن دِلی mazandeli : شجاعت… 73

4-7-1-19- گَیرَت gayrat : غیرت… 74

4-7-2- هنجارهای منفی.. 74

4-7-2-1- شِگان šegân : طعنه. 74

4-7-2-2- مَگر و پریب magroprēb : مکر و فریب… 75

4-7-2-3- بَد دُوایی bad dwâyi : نفرین.. 75

4-7-2-4- اِیر جَنَگ (ērjanag) تحقیر : 77

4-7-2-5- کِینَگ و پدنَه (kēnag o pedna) = حسادت و توطئه : 78

4-8- بخش هشتم  – دسته بندی تابوهای بلوچی : 80

4-8-1- خانوادگی: 80

4-8-2- اعضای بدن.. 81

4-8-3- خوراک: 81

4-8-4- اجتماع: 82

4-8-5- آرزوها: 83

4-9- بخش نهم – آیین ها: 86

4-9-1- آیین های دینی: 86

4-9-2- آیین های قومی و منطقه ای : 89

4-9-3- آیین های تولد تا رشد و بزرگسالی: 91

4-10- بخش دهم – باورها و اعتقادات : 94

4-10-1- اعتقاد به دعا و تعویذ: 94

4-10-2- اعتقاد به طبیبان محلی برای درمان بیماری ها: 95

4-10-3- اعتقاد مردم به جنّ: 95

4-10-4- اعتقاد به نظر (چشم زخم): 96

4-10-5- اعتقاد به خرافات در بین مردم: 96

4-10-5-1- انواع خرافات: 97

4-10-5-2- علت خرافات: 97

4-10-5-3- راه های مبارزه با خرافات: 98

4-10-5-4- باورها و اعتقادات… 98

4-10-6- خودداری زن حامله از دیدن مُرده و مراسم تشییع جنازه: 103

4-10-7- اعتقاد به روز های زوج: 103

4-10-8- اعتقاد مردم به از بین بردن تب های شدید: 104

4-10-9- تاس گردان: tâsgardân.. 104

4-10-10- نال : nâg.. 104

4-11- بخش یازدهم – آداب سوگند خوردن : 106

4-11-1- قسم به قرآن و مقدسات و زیارتگاه ها: 106

4-11-2- قسم زن طلاق: 107

4-11-3- قسم به عزیزان و بستگان درجه یک: 107

4-11-4- قسم به چادر زن / مادر: 107

4-11-5- قسم به روزی: 108

4-11-6- قسم به غیرت بلوچی و اخلاق: 108

4-12- بخش دوازدهم – خانواده و خویشاوندی: 109

4-13- بخش سیزدهم – طب سنتی منطقه: 114

4-13-1- درمان بیمار با داغ کردن: 114

4-13-2- درمان مارگزیدگی با فلفل سیاه: 115

4-13-3- درمان یرقان (زردی): 115

4-13-4- درمان اسهال کودکان: 115

4-13-5- درمان شکم درد نوزاد: 116

4-13-6- درمان مسمویت حاملگی: 116

4-13-7- درمان به وسیله چُلّ: 116

4-13-8- پاسبانی  pâsbâni: 117

4-13-9- دود درمانی : 117

4-13-10- بادکش (گُلَت golat ) : 117

4-13-11- سرب ریختن: 117

4-13-12- پَهریز pahrez : پرهیز: 118

4-13-13- کلوخ درمانی: 118

4-13-14- جا انداختن لگن خاصره: 118

4-13-15- ریگ درمانی: 118

4-13-16- حجامت: 119

4-13-17- باد زدگی (گواتی : gwâti) : 119

4-13-18- کاربرد گیاهان دارویی در معالجه بیماری ها: 119

4-13-18-1- کنجد: 119

4-13-18-2- مومنایی (mumanâyi) سلاجیت: 119

4-13-18-3- اَمباگ (ambâg) شنبلیله: 119

4-13-18-4- مَدُح (madoh) شیرین بیان: 120

4-13-18-5- شاه توت: 120

4-13-18-6- عسل: 120

4-13-18-7- نازبو (nâzbue) ریحان: 120

4-13-18-8- رَز (raz) رازیانه: 121

4-13-18-9- دِرمنه: 121

4-13-18-10- دانیچ (dânič) تخم سفید (شکم پاره): 121

4-13-18-11- خار شتر: 121

4-13-18-12- بَلاوَر balâwar   (جعفری) : 121

4-13-18-13- پورچنک porčenk (پونه) : 122

4-13-18-14- اسفناج: 122

4-13-18-15- بید: 122

4-13-18-16- کلپوره kalpore مریم گلی: 122

4-13-18-17- اِزبوتک ezbotk اجغون: 122

4-13-18-18- آویشن: 123

4-13-18-19- باقلا: 123

4-13-18-20- گشنیز سبز: 123

4-14- بخش چهاردهم   – پوشاک: 124

4-14-1- جَوَک jawak : 125

4-14-2- پلیوار paliwâr : 125

4-14-3- سراوانی دوچ sarâwâni doč : 125

4-14-4- هپتصد آدینکی haptsat âdinki : 125

4-14-5- چهار شش ضلعی : 126

4-14-6- پرکار porkâr : 126

4-14-7- کَپّ نال kappnâl : 126

4-14-8- بال کبوتر bâle kabwtar : 126

فصل پنجم : نتیجه گیری.. 127

5-1- نتیجه گیری: 128

5-2- توصیه : 128

6- 1- پیوست ها 130

6-1-1- واژه نامه. 130

منابع و مآخذ: 142

راهنمای تلفظ (آوانگاری)

مصوت ها

معادل فارسی آوا
نشانه آوایی
آوا نوشت
مثال
اَ
A
Sar
سر
اِ
E
Del
دل
اُ
O
Boz
بز
آ
Â
Mâr
مار
او
U
Mud
مود
ای
I
Pir
پیر
اَ (کشیده)
A:
Pa:l
پرچین
اِ (کشیده)
E:
Be:r
رام نشده، وحشی
اُ (کشیده)
O:
Ko:Č
گوشه
ای (کشیده)
Ē
Šēr
شیر
او (کشیده)
Ō
Dōst
دوست
صامت ها
 
 
 
ب
B
Boz
بز
پ
P
Pet
پدر
ف
T
Tap
تب
ط
T.
Kōt.
تاس / سر بی مو
ج
J
Jâm
جام
چ
Č
Ma:Âč
درخت خرما
ه
H
Hormâ
خرما
ش
Š
Šap
شب
د
D
Dân
دانه
س
S
Sag
سگ
ر
R
Roč
روز
 
 
 
 
 
 
 
 
 

چکیده

آداب و رسوم مردم ایرانشهر

مریم سلطان آبادی

طبیعی است که هر قومی که زبان خاص خود را دارد، ادبیات خاصی هم برای زبان خود دارد. مطالب گردآوری شده در این پایان نامه در برگیرنده ی زبان، آداب و رسوم و عقاید مذهبی، باورهای جمعی ، جشن ها و اعیاد، مراسم ازدواج، سوگواری ها ، اعتقادات، ضرب المثل ها، چیستان ها، بازی های محلی، هنر و صنایع دستی و طب سنتی و ادبیات عامه مردم ایرانشهر است که جزئی از فرهنگ کلی مردم بلوچستان می باشد. از آنجا که این آثار مکتوب نشده اند و گرد تاریخ بر آنها نشسته، حجم وسیعی از آنها از دیده ها پنهان مانده اند که شاید با همت پژوهندگان قابل دریافت باشند، تغییرات و تحولات عمده ی صنعتی و فرهنگی که در کلیه سطوح زندگی انسان ها پدید آمده، موج آن به بلوچستان هم رسیده و بسیاری از جنبه های فرهنگ عامه ی مردم را تحت تأثیر قرار داده است. اما هنوز بسیاری از جوانب زندگی با معیارهای فرهنگ عامیانه در این منطقه پایدار است که ارزش تحقیق و تفحص دارد.

فرهنگ عامه از روزگاران قدیم تا به امروز از نسلی به نسل دیگر انتقال یافته ولی گویا شرایط اوضاع و احوال اجتماعی جهان و تمدن جدید به دنبال آن است که یکسره آنچه را مربوط به گذشته و فرهنگ عامه است، به دست فراموشی سپارد. به همین جهت باید تا حد توان در ضبط و نگهداری آنها به ویژه سنن و آداب و رسوم انسانی و عالیه ای که شیرازه ی هر ملتی است، تلاش کرد. ادبیات عامیانه این سرزمین که سینه به سینه از گذشتگان، به ما رسیده و مسلماً به آیندگان هم خواهد رسید، تاریخ غیر مکتوبی است که شادی ها و غم ها و آرزوهای نیاکان ما را در این خطه از میهن عزیزمان بازگو می کند.

هدف از تدوین و جمع آوری این پایان نامه آن است که علاقه مندان به آداب و رسوم مناطق مختلف کشور به ویژه نسل جوان با جنبه هایی از فرهنگ کشورمان آشنا شده و با مطالعه ی آن به نکات مثبت و ارزشمند این خطه آگاهی پیدا کنند. باشد که همانند چراغی روشن راهنمای نسل آتی شود.

واژگان کلیدی: فرهنگ، آداب و رسوم، ازدواج، بلوچ، بازی، عزاداری، لالایی، افسانه، واژگان محلی، ایرانشهر، چیستان، ادبیات عامه

-1- بیان مسأله

فرهنگ، روش زندگی کردن است که در طی زمان شکل می گیرد و به عنوان میراث معنوی یک قوم تحت نام ادب اجتماعی، اعتقادات، آداب و رسوم و غیره تلقی می گردد. فرهنگ نه به سادگی شکل می گیرد و نه می توان آن را به جای محدودی منحصر کرد، بلکه حاصل تلاش هزاران هزار انسان در طی قرن های مختلف است که مورد پذیرش قرار گرفته و بعضی از آن ها در شمار سنت های اعتقادی درآمده است. از این رو همه ارزش های مادی و معنوی را که در جریان عمل اجتماعی شکل می گیرد و محصول کوشش های جمعی باشد در بر می گیرد. به عبارت کلی همه ی جلوه های مختلف زندگی از آداب و رسوم ، سنت ها و رفتارهای جمعی گرفته تا دقیقه های هنر، لحظات تاریخی و اعتقادات اجتماعی مذهبی، احساسی یک قوم در شمار فرهنگ آن قوم است.

فرهنگ با گاف فارسی بر وزن و معنی فرهنج است. علم و دانش و عقل و ادب بزرگی و سنجیدگی را معنی می دهد که از فر پیشوند و هنگ از ریشه اوستایی به معنی کشیدن، گرفته شده است. فرهنگ مردم ریشه در گذشته های دور دارد و با سنت و ارزش های بشری پیوسته و نیکی و برجستگی آن به اثبات رسیده است. آنها را با اوضاع و موقعیت های تازه و نیازها و خواسته های عامه مردم زمان هماهنگ و همگام می سازد.

مردمان اعصار، آنان که دارای سابقه تاریخی هستند، بیش از ملت های جوان اعتقادات و خرافات عامیانه دارند، به ویژه آنهایی که با نژادهای گوناگون اصطکاک بیشتر پیدا کرده و در نتیجه آمیزش و تماس، عادت اخلاق و آئینشان به افکار و خرافات تازه تری تراوش نموده که نسل به نسل بر سر زبان ها مانده است.

فرهنگ عامّه مجموعه تجربیات و تفکرات بشر در طی قرون و اعصار است و همین تجربیات و آداب و سنتهای مرسوم یک جامعه است که به آن شخصیت و هویت می بخشد. فرهنگ هر قوم و ملتی دارای ویژگی هایی است که باعث جدایی جامعه ای از جوامع دیگر می شود. در عین حال فرهنگ عامه همبستگی های انسانی را در نظر دارد زیرا پایه آن بر نیازهای اصلی و واقعی بشر بنا نهاده شده و تا حد زیادی به طور طبیعی در میان اقوام و قبایل دیگر اشتراک دارند.

فرهنگ مردم را باید در درون زندگی آنها جستجو کرد. اصولاً فرهنگ در متن زندگی جریان دارد. ما زمانی می توانیم به حریم فرهنگ راه پیدا کنیم که آن را به صورت جزئی از زندگی ببینیم.

1-7-1 تعاریف مفهومی.. 10
1-7-2- تعاریف عملیاتی.. 12
فصل دوم : ادبیات و پیشینه تحقیق
1-6-1- متغیر مستقل.. 10
2-1- نقش فناوری اطلاعات در ارتقای کیفیت تعلیم و تربیت… 14
2-2- مزایای استفاده از فناوری در تعلیم و تربیت… 16
2-3- ابزارهای فناوری در تعلیم و تربیت… 24
2-4- وظایف نهادهای مسئول. 25
2-5- تعلیم و تربیت در عصر فناوری اطلاعات… 26
2-6- ادغام دانش فناوری با دانش محتوا و هنر تدریس…. 30
2-7- آموزش و یادگیری الکترونیکی در مدارس… 34
2-7-1- ضرورت آموزش و یادگیری الکترونیکی در مدارس… 35
2-7-2- مزایای آموزش و یادگیری الکترونیکی در مدارس… 35
2-7-3- موانع و چالش های آموزش و یادگیری الکترونیکی.. 36
2-7-4- تأثیر آموزش الکرونیکی در بهبود آموزش معلمان. 37
2-8- تکنولوژی آموزشی کلید یادگیری پایدار. 37
2-9- وب کوئست ابزاری برای یادگیری.. 41
2-10- آشنایی با سیستم‌های مدیریت یادگیری نرم افزارها 46
2-11- برانگیختن دانش آموزان به استفاده از فناوری یادگیری.. 48
2-12- تأثیر کاربرد فن آوری اطلاعات و ارتباطات در یادگیری ریاضی.. 56
2-13- دلایل استفاده از چند رسانه‌ای در آموزش… 60
2-14- نرم افزار‌های آموزشی.. 61
2-15- ضرورت طراحی نرم افزار‌های آموزشی(چند رسانه‌ای) 62
2-16- انواع نرم افزارهای آموزشی.. 64
2-17- نرم افزار‌های بکارگیری در مدارس هوشمند. 64
2-18- اثربخشی و پایداری تأثیر استفاده از چند رسانه‌ای بر خود تنظیمی.. 68
2-19- پیشینه پژوهش…. 70
2-19-1- پیشینه داخل کشور. 70
2-19-2- پیشینه در خارج کشور. 72
فصل سوم : روش شناسی پژوهش
3-1- روش تحقیق.. 78
3-2- جامعه آماری.. 79
3-3- نمونه آماری.. 79
3-4- روش نمونه گیری.. 80
3-5- روش ها و ابزار جمع آوری اطلاعات… 80
3-6- قابلیت اعتماد ( پایایی ) ابزار تحقیق.. 81
3-7- اعتبار ( روایی ) ابزار تحقیق.. 82
3-8- روش تجزیه و تحلیل داده‌ها 82
فصل چهارم : تجزیه وتحلیل یافته‌های پژوهش
4-1- مقدمــه. 84
4-2 آمار توصیفی.. 85
4-3 آمار استنباطی.. 89
فصل پنجم : نتایج و پیشنهادات
5-1- خلاصه‌ی تحقیق.. 98
5-3- بحث و نتیجه‌گیری.. 98
5-3-1- نتایج توصیفی.. 98
5-3-2-نتایج تحلیلی.. 99
5-4- محدودیت‌های تحقیق.. 100
5-4-1- محدودیت‌های در کنترل محقق.. 100
5-4-2- محدودیت‌های خارج از کنترل محقق.. 101
5-6- پیشنهادات… 101
5-6-1- پیشنهادات مبتنی بر نتایج تحقیق.. 101
5-6-2- پیشنهادات مبتنی بر تجارب محقق.. 102
5-6-3- پیشنهادات برای محققان بعدی.. 103
فهرست منابع. 104
پیوست‌ها 109
چکیده انگیسی…………………………………………………………………………………………………………………………………………………..112
فهرست جداول
عنوان                                                                                          صفحه
جدول2-1- نقش دانش‌آموزان در كلاس‌های یادگیری مبتنی بر جست‌ وجو. 43
جدول2-2-نقش معلم در كلاس‌های یادگیری مبتنی بر جست‌ وجو. 46
جدول 3-1- جامعه آماری به تفکیک جنسیت… 79
جدول 3-2- حجم نمونه به تفکیک جنسیت… 80
جدول 3-3- ساختار پرسشنامه. 81
جدول4-1 : توزیع و درصد فراوانی آزمودنی‌ها بر مبنای جنسیت… 85
جدول4-2:-توزیع و درصد فراوانی مربوط به وضعیت تأهل آزمودنی‌ها 86
جدول4-3 : توزیع و درصد فراوانی مربوط به سطح تحصیلات… 87
جدول4-4 : توزیع و درصد فراوانی آزمودنی‌ها بر مبنای سابقه تدریس…. 88
جدول4-5- آزمون نرمال بودن متغیرها 89
جدول4-6-آمار توصیفی برای یادگیری درس ریاضی.. 90
جدول4-7- آزمون تی تست برای متغیر یادگیری درس ریاضی.. 90
جدول4-8 – آمار توصیفی برای سرعت یادگیری درس ریاضی.. 91
جدول4-9- آزمون تی تست برای سرعت یادگیری.. 91
جدول4-10- آمار توصیفی برای یادگیری معنادار درس ریاضی.. 92
جدول4-11-آزمون تی تست برای یادگیری معنادار. 92
جدول4-12- آمار توصیفی برای دقت یادگیری.. 92
جدول4-13 – آزمون تی تست برای دقت یادگیری.. 93
جدول4-14- آمار توصیفی برای علاقه مندی به حل مسائل.. 93
جدول4-15-آزمون تی تست برای علاقه مندی به حل مسائل.. 94
جدول4-16- آمار توصیفی برای علاقه مندی به توضیح مسائل.. 94
جدول4-17- آزمون تی تست برای علاقه مندی به توضیح مسائل.. 95
جدول4-18- آزمون فریدمن.. 96
 
فهرست نمودار
عنوان                                                                                                    صفحه
نمودار 2-1- چاچوب  TP & CK و اجزای دانش ( دنیس ، 2010) 34
نمودار 4-1 : درصد فراوانی آزمودنی‌ها بر مبنای جنسیت… 85
نمودار 4-2 : توزیع و درصد فراوانی مربوط به وضعیت تأهل آزمودنی‌ها 86
نمودار 4-3: توزیع و درصد فراوانی مربوط به گروه سطح تحصیلات آزمودنی‌ها 87
نمودار 4-4 : توزیع و درصد فراوانی مربوط به سابقه تدریس آزمودنی‌ها 88
 
چکیده:
پژوهش حاضر با هدف بررسی تأثیر نرم‌افزارهای چند رسانه‌ای بر یادگیری درس ریاضی دانش‌آموزان دبیرستانهای شهرستان قائم شهر و ارائه چارچوب مفهومی برای یادگیری درس ریاضی انجام گرفت . برای پاسخ به پرسش اصلی پژوهش، با بررسی ادبیات موجود در حوزه فناوری اطلاعات و نرم‌افزار‌های آموزشی پنج فرضیه با متغیر مستقل نرم افزار‌های چند رسانه‌ای و وابسته یادگیری درس ریاضی دانش‌آموزان تدوین شد. این تحقیق با روش توصیفی – پیمایشی انجام شد . جامعه آماری آن تعداد 152 نفر ( 67 نفر زن و 85 نفر مرد ) دبیران ریاضی مدارس شهرستان قائم‌شهر در سال 1393 بودند. حجم نمونه با استفاده از جدول کرجسی و مورگان 107 نفر ( 47 نفر زن و 60 نفر مرد ) بود که این تعداد نمونه به روش نمونه گیری تصادفی – طبقه‌ای تعیین شده‌اند. ابزار گرد آوری اطلاعات شامل  پرسشنامه محقق ساخته‌ای متشکل از 30 سؤال بسته برای متغیرهای افزایش سرعت یادگیری ، یادگیری معنادار، دقت یادگیری ، علاقه‌مندی به حل مسائل و علاقه‌مندی به توضیح مسائل درس ریاضی دانش‌آموزان می‌باشد. روایی ابزار توسط اساتید راهنما ،  متخصصان و صاحب نظران در حوزه برنامه‌ریزی آموزشی و روانشناسی مورد تایید قرار گرفته و پایایی ابزار به روش آلفای کرونباخ 0.92 برآورد شده است . به منظور تجزیه و تحلیل آماری معیارهای چون فراوانی برحسب تعداد ، درصد ، نمودار و آزمون کولموگروف اسمینوف برای تعیین نرمال بودن متغیرها ، آزمون t جهت رد یا تایید فرضیه ها استفاده گردید.نتایج حاصل از آزمون t تأثیر بین متغیر مستقل نرم‌افزار‌های چند رسانه‌ای و وابسته یادگیری درس ریاضی دانش‌آموزان نشان داد.
 
فصل اول
کلیات پژوهش
 

1-1- مقدمه
دوران نوینی در عرصه حیات اجتماعی که به جامعه اطلاعاتی مشهور است آغاز شده که زندگی بشر، مناسبات آن ، آموزش و پرورش و رسالت آن را تحت تأثیر قرار داده است. پیشرفت‌های فن

 

آوری منجر به تحولاتی در صلاحیت‌ها و شایستگی‌های مورد نیاز و متناسب با دنیای متغیر فعلی در دانش‌آموزان گشته است. صلاحیت‌هایی که امروزه مطرح هستند عبارتند از تفکر انتقادی ، صلاحیت‌های عمومی ، حل مساله و تصمیم گیری ( قورچیان ، 1382).
نیاز به نیروی متخصص در جوامع امروزی با توجه به رشد تکنولوژی در ابعاد مختلف صنعتی ، کشاورزی ، ارتباطات و فن‌آوری‌های نوین در علم رایانه و نرم‌افزار‌های آن می‌طلبد جهت آموزش نسل آینده از ابزارهای روزآمد که توانایی بکارگیری حواس مختلف در عین حال داشتن جذابیت ، مورد استفاده قرار گیرد. با ظهور شبکه رایانه‌ای و توسعه ارتباطات ، عصر اطلاعات جامعه بشری را با رویکرد‌های جدید در کلیه ابعاد به ویژه در بعد آموزش و پرورش مواجه می‌سازد. در این عصر مفاهیم صنعتی آموزش فرایندهای یاددهی یادگیری ، نقش معلم و متعلم به کلی دگرگون شده است ( نیاز آذری ، 1383).
کاربرد فن‌آوری با گسترش رسانه‌ها و سپس چند رسانه‌ای‌ها دچار تحول شد. تکامل ابزارها و پیچیده شدن ابعاد ساختاری و محیطی و به کارگیری آنها و شکل گرفتن واحدهایی از مفاهیم علمی و مبتنی بر ابزار به ایجاد حوزه‌ای به نام « فن آوری آموزشی » منجر شد ( امیر تیموری ، 1386).
امروزه این شیوه‌ها از طریق افزایش توجه به نقشی که فناوری‌های یادگیری در رشد آموزش و تغییر مدارس ایفا می کند دنبال می‌شود. فناوری‌های جدید می‌توانند برنامه‌های جذابی را که براساس واقعیت‌های موجود هستند به کلاس درس ببرند و با فراهم آوردن وسایل کمک آموزشی یادگیری را قوت ببخشند. دانش‌آموزان می‌توانند با بهره‌گیری از این فناوری‌ها ، درباره اجرای خود بازخورد دریافت کنند ، بازتاب افکار و ایده‌های خود را ببینند و آنها را مجدداً بررسی کنند.

1-2- بیان مساله
امروزه از آموزش و پرورش انتظار می رود تا موجبات یادگیری فعال و مشارکتی بین دانش آموزان را فراهم آورد . برای محقق شدن چنین رویکردی به ناچار نیاز به تغییر رویه‌های سابق است. شیوه های آموزش قدیمی مسلماً پاسخگوی نیاز های آموزشی متغیر عصر جدید نیست ، بنابراین یکی از تلاش‌های سازمان‌های آموزشی باید در ارتباط با فن آوری اطلاعات و ارتباطات و کاربرد آن در برنامه درسی باشد (‌نیاز آذری ، 1383 ) . فن آوری اطلاعات و ارتباطات تأثیر قابل توجهی در امر یادگیری دارد که شامل تغییر نقش فراگیران و معلمان ، مشارکت بیشتر دانش آموزان با همسالان ، افزایش استفاده از منابع خارج از متون درسی و رشد و بهبود مهارت‌های طراحی و ارائه مطالب می‌باشد ( افضل نیا ، 1387 ). به طور کلی نقش دانش‌آموز در محیط یادگیری مبتنی برفن آوری اطلاعات و ارتباطات دستخوش تغییر می‌گردد و در این فرایند دانش‌آموزان فعالند و به تولید دانش می‌پردازند ( آرمیتاژ[1] ، 2003 ) .فن آوری اطلاعات و ارتباطات در ایجاد انگیزه ، عمق و وسعت دادن به یادگیری و پایدار ساختن آن و رفع خستگی و کسالت دانش‌آموزان و ایجاد مهارت ذهنی جهت پاسخگویی به پرسش‌ها نقش مؤثری دارد.
یکی از معضلات امروز در عرصه‌ی آموزش و پرورش ، فقدان علاقه‌ی دانش‌آموزان به یادگیری به ویژه در دروسی چون درس ریاضی است. علی‌رغم اهمیت تمامی دوره‌های تحصیلی ، از آنجا که دوره‌ی دبیرستان زیر بنا و پایه‌ی ساخت شخصیت علمی دانش‌آموزان و زمینه‌ساز ایجاد نگرش مثبت یا منفی آنان نسبت به دروس ، به ویژه درس ریاضی است باید با روش نوین علاقه‌مندی به این درس و آموزش را به ویژه در این پایه تحصیلی و در این درس خاص ایجاد کرد . یکی از روش‌های نوین آموزشی استفاده از فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات است. کاربرد این روش در درس ریاضی باعث علاقه‌مندی دانش‌آموزان به درس می‌گردد. چرا که در این روش ، تدریس همراه با تصاویر زیبا صورت می‌گیرد و از طرفی چون دانش‌آموز در یادگیری نقش دارد ، باعث علاقه و تعمیق یادگیری وی می‌گردد.
در دهه‌های اخیر رویکرد‌های سنتی یادگیری با ظهور فن‌آوری‌های نوین چند رسانه‌ای‌ها، فرارسانه‌ها و ارتباطات از راه دور دستخوش تغییرات اساسی شده است . استفاده از فن‌آوری‌ها به دلیل تخصصی بودن حوزه‌ی کاری ، تعیین کنندۀ موفقیت رسیدن به اهداف آموزش و پرورش است. روش‌های آموزشی نیز نیاز‌مند بازنگری است تا با استفاده از یافته‌های نوین پژوهشی ، بتواند بیشترین بازده را برای دانش‌آموزان داشته باشد ( کشاورز ، 1388 ).
ورود چند رسانه‌ای‌ها و ارائه دروس به صورت الکترونیکی در آموزش و پرورش انقلابی در زمینه تدریس ، عملکرد تحصیلی و روش‌های نوین مشارک دانش‌آموزان ایجاد کرده است . به کارگیری فناوری‌های نوین مزایایی به همراه داشته است: تلفیق فناوری اطلاعات در آموزش یادگیری خود گردان را افزایش می‌دهد. استفاده از فناوری‌ها و نرم افزارهای چند رسانه‌ای به فرد یادگیرنده این امکان را می‌دهد که بجای واکنش‌های منفعلانه در فرایند یادگیری ، ابتکار عمل را به دست گرفته ، با انتخاب مواد آموزشی مناسب یادگیری هدفمند و معنادار داشته باشد. با توجه به مطالب فوق در این پژوهش محقق در صدد است تا به این پرسش اساسی پاسخ دهد که: آیا نرم افزارهای چند رسانه‌ای بر یادگیری درس ریاضی دانش‌آموزان تأثیر دارد؟

1-3- اهمیت و ضرورت انجام پژوهش
برکسی پوشیده نیست که اغلب دانش آموزان سال اول دبیرستان در یادگیری درس ریاضی با مشکلات جدیدی رو به رو هستند بطوریکه غالباً عنوان می کنند ” ما این درس را نمی‌توانیم یاد بگیریم ، این درس بسیار مشکل است ، دبیر برای تدریس بسیار زحمت می کشد ولی ذهن ما قادر به فراگیری مطالب نیست ” بررسی های انجام شده نشان می دهد که دانش آموزان تمرکز کافی روی مطالب درسی ندارند بجای دنبال کردن مطالب و یافتن ریشه‌های ضعف ، با بیان مطالب ذکر شده فوق خود را از یادگیری مبّرا می‌نمایند. دبیران با استفاده از روش‌های سنتی حداکثر تلاش خود را جهت انتقال مفاهیم و موارد پایه‌ای به دانش‌آموزان انجام می‌دهند ولی متأسفانه تلاش آنها به درب‌های بسته ذهن غالب دانش‌آموزان برخورد نموده و قادر به نفوذ در آنها نیست. ما می‌دانیم که عدم یادگیری درس ریاضی باعث کاهش قدرت تجزیه و تحلیل منطقی امور و حتی درک عمیق مطالب درسی سایر دروس می‌گردد و قدرت انتزاع مطالب از محیط را کم می‌نماید. یادگیری این درس برای علوم نظامی ، اقتصادی و فنی اجتناب ناپذیر است. بدین سبب جهت انجام فرایند یادگیری درس ریاضی در دانش‌آموزان به دنبال راهی هستیم که ابتدا علاقه‌مندی به درس که همان موتور محرکه حرکت در مسیر یادگیری است ایجاد نمائیم تا جائیکه جذابیت کارها علاوه بر انگیزه وجودی انجام آن وابسته به شیوه ارائه آنها نیز می باشد.
افزایش حجم دانش واطلاعات ، کهنه شدن سریع مطالب درسی، تغییرات سریع جامعه و قابل پیش‌بینی نبودن آینده ، لزوم آموزش و یادگیری مداوم را به جای آموزش مقطعی ایجاب می‌کند. از سوی دیگر آموزش مداوم ، شیوه‌ی یادگیری جدیدی را می‌طلبد ، شیوه‌ای که به کمک آن ، فرد بتواند به طور خود‌گردان و مستقل و برای همه عمر به مطالبه‌ی دانش و استفاده از آن بپردازد ( حاجی کتابی ، 1381 ).
امروزه نیاز به روش‌های نوین تدریس با توجه به پیشرفت روز افزون علم و فن آوری حس می‌شود ، باید به دنبال روش‌های تدریسی بود تا بتوان دانش‌آموزان را از حفظ طوطی‌وار به سوی یادگیری سوق داد. استفاده از روش‌های فعال تدریس از روش‌هایی است که کمک شایانی به دانش‌آموزان و دبیران می‌کند. روش‌های فعال تدریس روش‌هایی هستند که فعالیت ذهنی دانش‌آموزان را در زمینه‌های عمومی وی بر می‌انگیزد ( تاتل[2] ، 2008 ).
فن آوری‌های جدید با فراهم آوردن فرصت‌هایی مناسب در جهت استعدادها و علایق شخصی دانش‌آموزان به بهبود نظام آموزشی مدارس کمک شایانی می‌کنند. هم چنین به کارگیری فن آوری آموزشی در سطح مدارس باعث می شود تا علاقه و انگیزه دانش‌آموزان به یادگیری بیشتر شده و آنها خود را در یادگیری درگیر کنند که این امر یادگیری معنادار ، سریع و بهتر را در بر دارد (

1-7- محدودیت‌های پژوهش: 7

1-8- تعاریف و اصطلاحات.. 7

 

فصل دوم: مفهوم، مبانی و لوازم آزادی اطلاعات.. 10

2-1- مفهوم آزادی اطلاعات و نسبت آن با سایر آزادی ها: 12

2-1-1- تعریف و مفهوم آزادی اطلاعات.. 12

2-1-2- آزادی اطلاعات و نسبت آن با سایر آزادی ها 13

2-2- تاریخچه‌ی آزادی اطلاعات.. 17

2-3- لوازم تحقق آزادی اطلاعات 20

2-4- مبانی آزادی اطلاعات.. 27

2-4-1- مبنای سیاسی و حق تعیین سرنوشت.. 28

2-4-2- حاکمیت مردم. 31

2-4-3-پاسخگویی مقامات عمومی.. 31

2-4-4-اصل شفافیت.. 32

2-4-5 – مبانی اجتماعی. 34

2-4-6-مبنای اقتصادی. 35

2-4-7-مبنای فرهنگی. 36

2-4- 8-مبنای فقهی آزادی اطلاعات.. 37

2-4-8-1-مستندات فقهی ناظر بر ثبوت آزادی اطلاعات.. 37

2-4-8-1-1-روایت علوی. 37

2-4-8-1-2- سیره معصومین. 38

2-4-8-1-3- حق مشارکت دراداره امور کشور 40

2-4-8-1-4- عدم قرار دادن خود در معرض سوء ظن. 40

2-4-8-1-5- ادله ناظر بر نهی از کتمان علم. 42

2-4-8-1-6- قاعده لاضرر 43

2-4-8-1-7- سیره عقلاء 43

2-4-8-1-8- تعلق مالکیت اطلاعات به مردم 43

2-4-8-2- نقد و بررسی ادله: 47

2-4-8-2-1-نقد استناد به سیره و روایات معصومین (ع) 47

2-4-8-2-2- نقدحق مشورت در اداره امور کشور 48

2-4-8-2-3-نقد استناد به نصوص ناظر بر احتراز از قرار دادن خود در معرض سوءظن. 49

2-4-8-2-4-نقد استدلال به ادله ناظر بر نهی از کتمان علم. 49

2-4-8-2-5- نقد قاعده لاضرر 50

2-4-8-2-6- نقد استدلال به سیره عقلاء 50

2-5-6-2-7- ارزیابی ادله تعلق مالکیت اطلاعات به مردم 51

نتیجه: 51

2-5- منابع حقوقی آزادی اطلاعات.. 52

2-5-1- جایگاه جهانی آزادی اطلاعات.. 52

2-5-2- جایگاه منطقه‌ایی آزادی اطلاعات.. 55

2-5-2-1- شناسایی آزادی اطلاعات در سازمان کشورهای آمریکایی.. 55

2-5-2-2-شناسایی آزادی اطلاعات در شورای اروپا 56

2-5-2-3-شناسایی آزادی اطلاعات در اتحادیه آفریقا 57

2-5-2-4-شناسایی آزادی اطلاعات در کشورهای مشترک المنافع. 58

2-6- استثنائات وارد بر آزادی اطلاعات.. 59

2-6-1- اطلاعات ناقص، ناکافی و غیرمهم. 61

2-6-2-امنیت ملی. 61

2-6-3-حریم خصوصی. 65

2-6-4- رعایت حقوق ناشی از مالکیت فکری. 68

2-6-5- مخل به مبانی اسلام 70

2-6-6- مصالح و حقوق عمومی. 71

 

فصل سوم: جمهوری اسلامی ایران و آزادی اطلاعات.. 74

3-1- قانون اساسی. 76

3-2- قوانین عادی. 77

3-2-1- مؤسسات مشمول حق دسترسی به اطلاعات: 79

3-2-2- آئین دسترسی. 79

3-2-3- ترویج شفافیت.. 80

3-3- موانع و بایسته‌های آزادی اطلاعات در ایران. 81

3-3-1- ارتقاء آگاهی عمومی و فرهنگ سازی در زمینه‌ی آزادی اطلاعات.. 81

3-3-1-1- نهادینه کردن آزادی اطلاعات و آموزش راهکارهای برخورداری از آن. 81

3-3-1-2- اطلاع رسانی فعال توسط موسسات.. 82

3-3-1-3- علنی کردن نشستهای نهادهای دولتی.. 82

3-3-2- ایجاد و تقویت زیرساخت‌های تکنولوژیک و تقویت دولت الکترونیک.. 84

3-3-3- استقلال رسانه‌ها و منع سانسور 84

3-3-3-1- استقلال ساختاری.. 85

3-3-3-1-1- داشتن شخصیت حقوقی مستقل. 85

 

3-3-3-1-2- استقلال مراجع دولتی تنظیم كننده فعالیت‌های رسانه‌ایی. 86

3-3-3-1-3- استقلال محتوایی یا اختیاراتی. 87

3-3-3-1-4- استقلال سیاسی رسانه ها 87

3-4- ارزیابی قانون انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات.. 88

3-4-1- ارزیابی شكلی و ساختاری قانون انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات.. 89

3-4-1-1- شرایط شكلی رسیدگی به تقاضای دسترسی به اطلاعات شهروندان. 89

3-4-1-2- آئین رسیدگی به تقاضای شهروند. 91

3-4-1-3- ساختار و نحوه‌ی عملكرد نهاد ناظر بر دسترسی به اطلاعات.. 93

3-4-2- ارزیابی ماهوی قانون انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات.. 93

3-4-2-1- ابهام و اجمال در واژگان و تعاریف… 94

3-4-2-2- تعارض برخی مفاهیم قانون با اصول كلی حاكم بر دسترسی به اطلاعات.. 95

3-4-3- نقص در ضمانت اجرا 96

3-4-4- محدودیت‌های حق دسترسی آزاد به اطلاعات.. 97

3-5- ضمانت اجرای دسترسی آزاد به اطلاعات.. 100

3-5-1- ضمانت اجرای کیفری در مورد اشخاص حقیقی. 100

3-5-1-1- امحاء جزیی یا کلی اطلاعات.. 101

3-5-1-2- تخریب و ایجاد اختلال در داده ها 103

3-5-1-3- ممانعت از دسترسی.. 103

3-5-1-4- سرقت اطلاعات.. 104

3-5-2- مسئولیت کیفری اشخاص حقوقی در حقوق موضوعه ایران. 105

3-5-3- مسئولیت مدنی افراد حقیقی و حقوقی. 106

3-5-3-1- قانون اساسی.. 107

3-5-3-2- قانون مجازات اسلامی.. 107

3-5-3-3- قانون مسئولیت مدنی.. 108

3-5-3-4- قانون بکارگیری سلاح توسط نیروهای مسلح.. 108

3-6- نگاهی به وضعیت دسترسی آزاد به اطلاعات در قوای سه گانه و نهادهای دیگر 109

3-6-1- قوه مقننه 109

3-6-1-1- نقش قوه مقننه در دسترسی آزاد به اطلاعات.. 110

3-6-1-2- مراجعه مردم به نمایندگان. 110

3-6-1-3- تحقیق و تفحص… 111

3-6-1-4- نقش نمایندگی مجلس در دسترسی آزاد به اطلاعات.. 111

3-6-1-5- شورای نگهبان. 112

3-6-1-6- جلوه هایی از دسترسی آزاد به اطلاعات در قوه مقننه. 112

3-6-1-6-1- علنی بودن جلسات مجلس شورای اسلامی. 113

3-6-1-6-2- علنی بودن مذاکرات مجلس شورای اسلامی. 113

3-6-1-6-3- استثناء در علنی بودن (جلسه غیر علنی) 114

3-6-1-6-4- شرایط تحقق استثناء 114

3-6-1-7- اطلاع رسانی در قوه مقننه. 115

3-6-2- قوه مجریه و دسترسی آزاد به اطلاعات.. 117

3-6-2-1- نقش رئیس جمهور در گسترش آزادی اطلاعات.. 117

3-6-2-2- قوه مجریه و جلوه هایی از آزادی اطلاعات.. 118

3-6-2-2-1- علنی بودن جلسات هیأت دولت.. 118

3-6-2-2-2- ابلاغ مصوبات.. 118

3-6-2-3- اطلاع رسانی در قوه مجریه. 118

3-6-3- قوه قضائیه و دسترسی آزاد به اطلاعات.. 119

3-6-3-1- جلوه هایی از دسترسی افراد به اطلاعات در قوه قضائیه. 122

3-6-3-1-1- علنی بودن دادگاه ها 122

نتیجه گیری و پیشنهادات.. 129

الف)نتیجه گیری.. 129

ب)پیشنهادات.. 132

پیوست ها: 134

الف. استفتائات از دفاتر مراجع تقلید: 134

ب. قانون انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات.. 137

منابع و مآخذ. 143

الف)کتب فارسی. 143

ب)کتب عربی. 145

ج)مقاله و پایان نامه 148

د)مقالات انگلیسی و سایت ها 151

 

فصل اول
کلیات تحقیق
 

طرح مسئله
بیان اهمیت مسئله
پیشینه تحقیق
سؤالات اصلی و فرعی تحقیق
فرضیه پژوهش
روش تحقیق
تعاریف و اصطلاحات
 

مقدمه

حق آگاهی از جمله‌ی حقوق شهروندی است. این حق دارای ابعاد گسترده می‌باشد. از سویی حق جستجو یا دسترسی به اطلاعات را می‌توان یکی از ضروری ترین عناصر آزادی بیان دانست و از دیگر سو مردم سالاری نیز بدون تضمین حق آگاهی نمی‌تواند متضمن آینده ایی روشن باشد. امروزه آزادی اطلاعات و نتیجه‌ی آن حق دسترسی به اطلاعات، به عنوان یکی از حقوق بنیادین بشر محسوب می‌شود.

تضمین آزادی بیان و حق دسترسی آزاد به اطلاعات در اسناد بین المللی حقوق بشری مورد تصریح قرار گرفته است. از آن جمله می‌توان به ماده 19 اعلامیه‌ی جهانی حقوق بشر [1]، ماده 19 میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی [2]و ماده 10 کنوانسیون اروپایی حقوق بشر اشاره نمود. [3]

بهره مندی از آزادی بیان و دسترسی آزادانه به اطلاعات در زمره نسل اول حقوق بشر [4]قرار دارند. برخورداری از حقوق نسل اول نیز مستلزم عدم دخالت حکومت در جریان این حقوق و آزادی‌ها از یک سو و تکلیف وی در پاسداشت آن‌ها و برخورد با متجاوزان از سوی دیگر است. [5]به عبارت دیگراین حقوق بیشتر دارای مفهوم سلبی اند تا ایجابی. [6]

در مقام توصیف، این آزادی‌ها از تعبیر آزادی حداکثری حتی الامکان استفاده شده است. [7]

بدین معنا که هر کجا آزادی اطلاعات در تعارض با حقوق یا آزادی‌های دیگران باشد؛ همان جا منطقه ممنوعه حمایتی محسوب شده و نه تنها مورد حفاظت واقع نمی‌شود؛ بلکه مرتکب تجاوز به آن حقوق، متخلف محسوب می‌شود. [8]

امروزه آزادی و حق دسترسی به اطلاعات جزو حقوقی است که به تحقق مفهوم شهروندی که یکی از موضوعات اصلی در گفتمان دموکراسی مشارکتی است کمک می‌کند. به واقع هر اندازه بر کمیت و کیفیت اطلاعات مقابل دسترس شهروندان افزوده شود به همان میزان دموکراسی فراگیرتر و مشارکت بیش تر می‌شود. بنابراین به رسمیت شناختن این حق نه تنها موجب تغییر ساختار حکومت‌ها که سبب تغییر در نقش سنتی دولت نیز می‌شود. به این معنی که دولت‌ها در پرتوی اجرای قوانین آزادی اطلاعات و حق دسترسی برخلاف گذشته که مالک اطلاعات بودند به تدریج به واسطه‌ای اطلاعاتی تبدیل خواهند شد. آزادی‌های فکری که شامل آزادی عقیده، آزادی مذهب، آزادی اخبار و اطلاعات، آزادی بیان، آزادی رادیویی و تلویزیونی،… می‌گردد به اعتبار اندیشه انسان است و بدان معنا می‌باشد که هر شخص حق دارد آن گونه که می‌خواهد فکر کند یا اعتقاد داشته باشد و اندیشه‌های خود را از راه‌های گوناگون بیان نماید بی آنکه با نگرانی، فشار یا تعرض از ناحیه‌ی دولت یا اشخاص روبرو شود. [9]

به غیر از مفاهیم پایه‌ای حقوق بشر چون کرامت انسانی، تساوی آزادی که قانون اساسی ایران نیز مانند بسیاری از قوانین اساسی دیگر کشورها به آن پرداخته و به آن اشاره کند، در قانون اساسی مفاهیم و مصادیق متعددی از حقوق و آزادی‌های شناخته شده برای شهروندان که دولت متعهد به حفظ و اجرا وتقویت آن است. [10]

 

1-1- طرح مسأله
در سالهای اخیر«آزادی اطلاعات» در مفهوم خاص خود یعنی«حق­ دسترسی آزاد به اطلاعات» [11] به دلیل فواید و آثار مثبتی که شناسایی و اجرای این آزادی در برخی از کشورهای جهان داشته، توجه ویژه ایی را به خود جلب کرده است. رشد و توسعه روزافزون وسایل نوین ارتباطی همچون اینترنت نیز، منجر به فراگیر شدن این موضوع در سطح عموم و فراهم شدن امکان دسترسی آسان شهروندان به اطلاعات و اخبار شده و خلاء احتمالی آن در جوامع را محسوس­تر و افکار عمومی را به آن حساس­تر کرده است، لذا به دلیل وضوح مبانی این حق و فواید مترتب بر آن، سالهاست کشورهای مختلف تلاش کرده اند تا این حق را علاوه بر ذکر در قانون اساسی خود، به صورت قانونی مستقل و شفاف، تدوین نموده و بستر لازم برای اجرایی شدن آن را در سطح جامعه، فراهم نمایند. در واقع امروزه این حق به عنوان زیربنای مردم­سالاری مطرح و موجب تحقیق کرامت انسانی، مشارکت عمومی، عدالت اجتماعی و همچنین شفافیت در ارکان حکومت می‌گردد. لذا به هر میزان که دولتها در مسیر دست یافتن شهروندان خود به اخبار و اطلاعات، محدودیت ایجاد کنند از عدالت دورتر و بیشتر در معرض فساد قرار می‌گیرند.

بر این اساس می‌توان قانون آزادی اطلاعات را یکی از مهم­ترین و مؤثرترین روشهای حمایت از آزادی اطلاعات و بسترساز نظارت همگانی بر فعالیت مؤسسه‌های دولتی و عمومی دانست که بر ابعاد گوناگون زندگی اجتماعی، از جمله سیاست، اقتصاد و فرهنگ عمیقا تأثیر می‌گذارد. کشور ما نیز پس از فراز و نشیب­های فراوان و با وجود اختلاف­ نظرهای مختلف، بعد از چهار سال تحقیق و مباحثه در سال 1388، با تصویب قانونی، تحت عنوان«انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات» به این خیزش جهانی پیوست، ولی تاکنون، آن گونه که شایسته است، ساز و کارهای اجرایی شدن این قانون فراهم نشده و انتظار قانون­گذار و اهداف آن محقق نگردیده است و با موانعی جدی روبروست.