8- سوابق پژوهش………………………………………………………………………………………………………………………..7
فصل اول- کلیاتی در باب مفاهیم بنیادین……………………………………………………………………………………..8
1-1 تعاریف و مفاهیم…………………………………………………………………………………………………………………..9
1-1-1 کودک………………………………………………………………………………………………………………………………9
1-1-1-1 شروع کودکی………………………………………………………………………………………………………………..9
1-1-1-2 پایان کودکی……………………………………………………………………………………………………………….10
1-1-2 نوجوان…………………………………………………………………………………………………………………………..12
1-1-3 خانواده…………………………………………………………………………………………………………………………..13
1-1-4 نسب……………………………………………………………………………………………………………………………..14
1-1-5 قرابت…………………………………………………………………………………………………………………………….14
1-1-6 ولایت……………………………………………………………………………………………………………………………16
1-1-7 اولاد………………………………………………………………………………………………………………………………17
1-2 فرزندخواندگی و سیر تحول آن……………………………………………………………………………………………..17
1-2-1 فرزندخواندگی پیش از اسلام…………………………………………………………………………………………….18
1-2-2 فرزندخواندگی پس از ظهور اسلام…………………………………………………………………………………….19
1-3 سرپرستی……………………………………………………………………………………………………………………………26
1-3-1 سرپرستی موقت………………………………………………………………………………………………………………27
1-3-2 بی سرپرست…………………………………………………………………………………………………………………..27
1-3-3 بدسرپرست ……………………………………………………………………………………………………………………28
1-4 تاریخچه سرپرستی………………………………………………………………………………………………………………28
1-4-1 در ایران باستان………………………………………………………………………………………………………………..29
1-4-2 در عهد انبیاء…………………………………………………………………………………………………………………..30
1-4-3 در روم قدیم ………………………………………………………………………………………………………………….31
1-4-4 در فرانسه……………………………………………………………………………………………………………………….31
1-5 ماهیت سرپرستی………………………………………………………………………………………………………………….33
1-6 مقایسه نهادهای سرپرستی با یکدیگر……………………………………………………………………………………..35
1-6-1 مقایسه قیمومت با ولایت و وصایت…………………………………………………………………………………..35
1-6-2 مقایسه قیمومت با سرپرستی……………………………………………………………………………………………..36
1-6-3 مقایسه قیمومت با حضانت……………………………………………………………………………………………….37
1-6-4 مقایسه سرپرستی با امین موقت…………………………………………………………………………………………37
1-6-5 مقایسه قیمومت با امین موقت……………………………………………………………………………………………37
1-6-6 مقایسه سرپرستی با حضانت……………………………………………………………………………………………..38
فصل دوم – تحقق سرپرستی………………………………………………………………………………………………………39
2-1 تغییر و تحول در قانون سرپرستی…………………………………………………………………………………………..40
2-2 شرایط سرپرستی………………………………………………………………………………………………………………….42
2-2-1 شرایط متقاضیان سرپرستی………………………………………………………………………………………………..42
2-2-1-1 تأهل………………………………………………………………………………………………………………………….42
2-2-1-2 فرزنددار بودن یا نبودن…………………………………………………………………………………………………44
2-2-1-3 سن……………………………………………………………………………………………………………………………46
2-2-1-4 تابعیت……………………………………………………………………………………………………………………….48
2-2-1-5 تمکن مالی………………………………………………………………………………………………………………….49
2-2-2 شرایط مقرر در ماده 6………………………………………………………………………………………………………51
2-2-2-1 تقید به انجام واجبات و ترک محرمات……………………………………………………………………………52
2-2-2-2 عدم محکومیت جزایی مؤثر………………………………………………………………………………………….53
2-2-2-3 عدم حجر…………………………………………………………………………………………………………………..53
2-2-2-4 سلامت جسمی و روانی لازم و توانایی عملی………………………………………………………………….53
2-2-2-5 صلاحیت اخلاقی………………………………………………………………………………………………………..54
2-2-2-6 عدم ابتلا به بیماری های واگیر و یا صعب العلاج…………………………………………………………….54
2-2-2-7 اعتقاد به یکی از ادیان مصرح در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران……………………………….54
2-2-2-8 رعایت اشتراک دینی…………………………………………………………………………………………………….55
2-2-3 شرایط کودک و نوجوان……………………………………………………………………………………………………56
2-2-3-1 سن……………………………………………………………………………………………………………………………56
2-2-3-2 خانواده………………………………………………………………………………………………………………………57
2-3 تشریفات و آیین دادرسی………………………………………………………………………………………………………61
2-4 قوانین حمایت از کودکان بی سرپرست در حقوق ایران…………………………………………………………….67
2-4-1 قانون اساسی…………………………………………………………………………………………………………………..67
2-4-2 کنوانسیون جهانی حقوق کودک…………………………………………………………………………………………69
2-4-3 قانون حمایت از کودکان بی سرپرست (مصوب 29 اسفند 1353)………………………………………….71
2-4-4 قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی سرپرست و بدسرپرست (مصوب 31 شهریور 1392)….71
2-4-5 لایحه قانون راجع به تشکیل سازمان بهزیستی کشور (مصوب 24 خرداد 1359)………………………72
2-4-6 قانون تأمین زنان و کودکان بی سرپرست (مصوب 24 آبان 1371) و آیین نامه اجرایی آن (مصوب 24 آبان 1371) ………………………………………………………………………………………………………………………….72
2-4-7 قانون ساختار نظام جامع رفاه تأمین اجتماعی (مصوب 1383)……………………………………………….74
2-4-8 آیین نامه چتر ایمنی رفاه اجتماعی (مصوب 22 خرداد 1384)……………………………………………….75
2-4-9 آیین نامه سامان دهی کودکان خیابانی (مصوب 24 تیر 1384)……………………………………………….76
فصل سوم – آثار سرپرستی…………………………………………………………………………………………………………77
3-1 آثار مالی……………………………………………………………………………………………………………………………..79
3-1-1 نفقه……………………………………………………………………………………………………………………………….79
3-1-2 اداره اموال………………………………………………………………………………………………………………………83
3-1-3 وراثت……………………………………………………………………………………………………………………………88
3-2 آثار غیر مالی……………………………………………………………………………………………………………………….90
3-2-1 نگهداری………………………………………………………………………………………………………………………..90
3-2-2 تربیت…………………………………………………………………………………………………………………………….95
3-2-3 اقامتگاه…………………………………………………………………………………………………………………………..96
3-2-4 نام خانوادگی…………………………………………………………………………………………………………………..97
3-2-5 محرمیت…………………………………………………………………………………………………………………………98
3-3 اثر حکم سرپرستی در رابطه فرزند با خانواده واقعی……………………………………………………………..106
3-4 اثر حکم سرپرستی در رابطه فرزند با اشخاص ثالث……………………………………………………………….106
3-5 مسئولیت مدنی سرپرست……………………………………………………………………………………………………107
3-6 پایان رابطه سرپرستی………………………………………………………………………………………………………….108
3-6-1 فسخ حکم سرپرستی……………………………………………………………………………………………………..109
3-6-1-1 از دست دادن شرایط مقرر در ماده 6……………………………………………………………………………109
3-6-1-2 غیر قابل تحمل بودن سوء رفتار فرزند تحت سرپرستی…………………………………………………..110
3-6-1-3 توافق طفل با سرپرستان……………………………………………………………………………………………..111
3-6-1-4 مشخص شدن سرپرستان واقعی…………………………………………………………………………………..111
3-6-1-5 طلاق و فوت…………………………………………………………………………………………………………….112
3-6-2 صدور حکم فسخ سرپرستی……………………………………………………………………………………………113
نتیجه گیری……………………………………………………………………………………………………………………………..115
فهرست منابع…………………………………………………………………………………………………………………………..119
چکیده
قانون مدنی ایران به پیروی از شریعت اسلام و فقه فرزندخواندگی را به رسمیت نشناخته است، ولی به موجب قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی سرپرست و بدسرپرست به منظور تأمین منافع مادی و معنوی آنان شرایط خاصی را برای خانواده ها، دختران و زنان مجردی که خواستار سرپرستی از این کودکان و نوجوانان می باشند وضع نموده است. در شرع اسلام، سرپرستی چیزی شبیه رابطه ابوت و بنوت نیست؛ یعنی بین کودک یا نوجوان تحت سرپرستی و کسانی که سرپرستی را به عهده گرفته اند، رابطه ی حقوقی خاصی که بین این فرزندان با پدران و مادران واقعی آنها وجود دارد برقرار نمی شود. به خاطر اینکه منشأ حقوق در کشور ما، قرآن و فقه است و حسب آن برخورداری از حقوق مکتسبه طفل از والدین با وجود رابطه نسب مشروع برقرار می شود و چون بین فرد تحت سرپرستی و افراد متقاضی سرپرستی، رابطه نسبی وجود ندارد لذا از حیث نسب، نسبت به یکدیگر بیگانه هستند.
کلیدواژه ها
فرزندخواندگی، بی سرپرست و بدسرپرست، سرپرستی، نسب
مقدمه
سرپرستی از کودکان و نوجوانانی که به جهات و علل گوناگون سرپرست خود را از دست داده اند و یا سرپرستان صلاحیت سرپرستی از آنها را ندارند، در درجه اول به عهده دولتها است، اما بدیهی است مؤسسات و سازمان های دولتی به رغم وجود هر امکاناتی نمی توانند جای خالی خانواده را برای این افراد پر کنند به همین علت در بیشتر کشورها قوانینی به منظور حمایت از این قشر تدوین می شود. سرپرستی نهادی قانونی است که به موجب آن رابطه خاصی بین متقاضیان سرپرستی و کودک و نوجوانی که به سرپرستی قبول می شوند به وجود می آید، این امر در طول تاریخ حقوق سابقه ای نسبتاً طولانی دارد به گونه ای که در گذشته در ایران به شکل فرزندخواندگی انجام می گرفت اما با نفوذ اسلام منسوخ گردید و تا اواخر سال 1353 جایگاه قانونی نداشت و این در حالی بود که حمایت از کودکان رسالتی است که از دیرباز علم حقوق به آن تأکید داشته است بطلان یا عدم نفوذ اعمال حقوقی کودکان و انتصاب اشخاصی تحت عنوان ولی قهری، وصی و قیم که موظف و مأمور به اداره امور و انجام اعمال حقوقی به نمایندگی از آنان باشند شاهد مثالی از این حمایت ها است و در این میان حمایت قانونی از کودکان بی سرپرست و بدسرپرست رسالتی است بس خطیرتر و حساس تر و بازتاب این عقیده مبنی بر اینکه این قشر نیازمند حمایتند و همانند دیگران استحقاق زیستن در جمع خانواده را دارند قانون گذار را واداشت که در راستای حمایت از کودکان بی سرپرست نخستین قدم را در اسفند ماه 1353 بردارد که اقدامی بسیار مهم و اساسی در جهت حمایت از این افراد بود و در آخرین اقدام هم در شهریور 1392 گامی بلند در جهت رفع نواقص و مشکلات قانون قبلی برداشت و با تصویب قانون جدید تحولی در زمینه سرپرستی ایجاد نمود که هدف از آن حمایت هرچه بیشتر و بهتر از کودکان و نوجوانان بی سرپرست است، بی تردید تثبیت جایگاه حقوقی و قانونی فرزندان بی سرپرست و بدسرپرست در جامعه و توسعه مبانی حقوق در زمینه های مختلف حضانت و سرپرستی می تواند یکی از ابزارهای بسیار مهم برای رسیدن به این اهداف باشد.
1– بیان مسأله
کودکان و نوجوانان به عنوان عضوی از خانواده و جامعه انسانی به لحاظ آسیب پذیری بسیار و نداشتن توانایی مناسب در دفاع از خود، بیش از دیگران در معرض خطر و تضییع حقوق قرار دارند از این رو در نظر گرفتن حقوق ویژه ای برای اینها با هدف حمایت از جنبه های مختلف زندگیشان باید مورد توجه باشد، از طرف دیگر کودکان و نوجوانان هر جامعه ای آینده سازان آن جامعه اند لذا پرورش و رشد صحیح آنها نه تنها آینده سعادتمند آنان بلکه آینده روشن جامعه را نیز نوید می دهد. تحقق این مهم در گرو حمایت هر چه بیشتر از این قشر است شاخص این حمایت نیز وابسته به ارزش های پذیرفته شده در هر جامعه بوده که آن هم متأثر از جهان بینی حاکم است. ( پیوندی، 1390 : 14 )
کودک، نخستین تعامل خود را با محیط در خانواده آغاز می کند، پس مهمترین جایگاه برای کودک، خانواده است و یکی از ارکان خانواده نیز ممکن است کودک باشد. در این کانون اولیه نخستین اثرگذاری و اثرپذیری آغاز می شود و کودک اندک اندک در فرآیند رشد اجتماعی قرار می گیرد. از دیدگاه روان شناسان سال های اولیه زندگی کودک در رشد و شخصیت و آینده کودک نقش بسزا دارد بیشتر شناخت کودک از خود، اطرافیان و محیط نیز در این دوران شکل می گیرد.
امروزه این حقیقت به اثبات رسیده است که کودکان در سنین کم به توجه و مراقب جسمانی صرف نیاز ندارند، بلکه باید به همه ابعاد وجودی کودک که شامل رشد اجتماعی، عاطفی، شخصیتی و هوشی است توجه کرده اینها عوامل تعیین کننده و اساس شخصیت هر انسان هستند که از دوران کودکی پایه گذاری می شوند و شکل می گیرند، میزان سلامتی جسمانی و روانی کودک و نوجوان به ارتباط خانواده با وی و اینکه تا چه میزان خانواده تلاش می کند نیازهای او را برآورده کند، بستگی دارد.
کودکان و نوجوانانی که در این سال ها از نظر عاطفی و امنیتی در خانواده تأمین نمی شوند، در آینده به سختی ها و مشکلات متعددی دچار می شوند. کودکان و نوجوانان به تعبیر قرآن زینت دنیا، امانت هایی از طرف خداوند و مایه روشنی چشم هستند، پیامبر گرامی اسلام ( ص ) در آموزه های خویش، حرمت و کرامت نهادن به کودکان و نوجوانان را به عنوان یکی از اصول مترقی به پیروان خویش آموختند و ائمه بزرگوار شیعه نیز در تکریم اولاد و میوه های زندگی احادیث گهرباری از خود باقی گذاشته اند. جمله ماندگار از امام علی (ع) که فرموده اند: « اولاد ما جگرگوشه های ما هستند » تنها بخشی از میراث و فرهنگ حرمت و ارزش فرزندان را نشان می دهد. ( پیوندی، 1390 : 17 و 18 )
اما با همه این اوصاف در هر جامعه ای کودکان و نوجوانانی یافت می شوند که دارای موقعیت خاص و ویژه اند و در روند عادی و طبیعی زندگی نمی کنند بدین صورت که گاهی امکان زندگی با والدین، به دلیل از دست دادن آنها یا عدم صلاحیت و شایستگی آنها در سرپرستی و غیره فراهم نیست. یکی از مهمترین کارکردهای خانواده تولید نسل و تربیت صحیح فرزندان است به همین دلیل نقش خانواده در توسعه هر کشور بسیار مهم است، یکی از مهمترین حقوق اجتماعی کودکان و نوجوانان هم برخورداری از حمایت خانواده است اما بنا به دلایل مختلف برخی از این افراد در شرایطی قرار می گیرند که از این نعمت و امتیاز بی بهره اند.
کودکان بی سرپرست و بدسرپرست انسان های معصوم و آسیب دیده ای هستند که بدون خواست و اراده خود و به دلیل مشکلات بزرگسالان، خانواده و نهادهای اجتماعی به وضعیت و شرایط ناخوشایندی دچار می شوند، پدیده بی سرپرستی و بدسرپرستی که معلول عوامل مختلف است می تواند به نحوی نشانه تضعیف بنیان خانواده یا عدم مسئولیت پذیری خانواده نسبت به کودکان و نوجوانان بیولوژیک خود باشد که متضمن آثار مخرب است و این آثار مخرب بازتابش در اجتماع و جامعه است و به همین دلیل است که اکثر افراد را به این عقیده واداشته که این قشر نیازمند حمایتند و همانند دیگران استحقاق زیستن در جمع خانوادگی را دارند.
لذا این وظیفه دولت است که ساز و کارهای قانونی لازم را برای حمایت از این افراد آسیب پذیر فراهم کند. تأکید بسیار در فرهنگ ملی و مبانی دینی ما برای حمایت از این قشر موجب شده است که حمایت های خانوادگی مثل سرپرستی دائم یا موقت آنها از سوی خانواده های واجد شرایط بیشتر مورد توجه قرار گیرد و این در حالی است که در تمامی منابع اسلامی از قرآن گرفته تا سنت و سیره نبوی، اجماع فقها و عقل از سرپرستی به نیکی یاد شده است.
بدین ترتیب سرپرستی توانسته است اقدامی در جهت تأمین خیر و سعادت کودک و نوجوان و جلوگیری از دیگر ناروایی های موجود نسبت به این دسته از فرزندان باشد. در نتیجه سرپرستی از این افراد در خانواده های جایگزین علاوه بر فواید چشمگیر اجتماعی برای رشد کودکان و نوجوانان نیز مؤثر است؛ زیرا از سویی موجب رفع مشکلات روحی این قشر می شود و از طرف دیگر در جهت کاستن ناهنجاریهای روان زن و شوهر محروم از نعمت فرزند کارساز است و این امر علاوه بر استحکام خانواده، موجب سالم سازی جامعه شده و از بار مسئولیت سنگین دولت می کاهد. ( غمامی، 1383 : 121 )
قانون سرپرستی در کشور ما بسیار دشوار و پیچیده است و به اذعان کسانی که در این باره اقدا کرده اند فرد باید فرآیند طولانی و مشکلی را طی کند، البته کسی منکر اهمیت موضوع نیست زیرا موضوع به آینده یک انسان مربوط است و طبیعی است سخت گیری های خاص خود را داشته باشد.
2- اهمیت تحقیق
در جامعه ما مجموعه ای از کودکان و نوجوانان بی سرپرست و بدسرپرست وجود دارند که تعداد آنها کم نیست، که ناخواسته در مسیر آسیبهای مختلف و شرایط سخت زندگی قرار دارند، اینکه به چه میزان قانون و قوانین مصوب موجود توانسته و می تواند چتر حمایتی خود را در پهنه زندگی آنها بگستراند سؤالی است که نیاز به کارشناسی دقیق دارد. متأسفانه حمایت های اجتماعی که این دسته از کودکان و نوجوانان باید از جامعه دریافت کنند به دلیل قالبی و کلیشه ای بودن شفاف نیست و به نظر می رسد حتی با توجه به تغییر و تحوالاتی که در قانون سرپرستی اتفاق افتاده و قانون جدیدی هم در این زمینه به تصویب رسیده است خلأهای قانونی درباره حمایت از این کودکان و نوجوانان در کشور وجود دارد، بنابراین باید بسترهای لازم برای اصلاح قوانین در جهت حمایت هر چه بیشتر و بهتر از این دسته از افراد فراهم شود.
3- اهداف تحقیق
