120)
سؤال دیگری که باید به آن پاسخ دهیم این است که «درونی کردن تا چه حدی و چگونه باید صورت بپذیرد؟». پاسخ این سؤال یکی از ابتدایی مجاری ورودی اقتصاد به حقوق بوده است. پیگو مالیات را ابزاری برای درونی سازی معرفی می‌کند و به برقراری مالیات به میزانی برابر با خسارت اجتماعی ناشی از فعالیت زیان آور اشاره می‌نماید. کاوز نظریه پیگو را به واسطه دلایلی از جمله برابر دانستن پرداخت مالیات با جبران خسارت از زیان دیده و عدم محاسبه سود و هزینه‌های دیگری همچون نقل مکان زیان دیدگان یا کارخانه رد می‌کند. روش دیگری که در کنار مالیات می‌تواند به درونی سازی کمک کند وضع استانداردهای از پیش تعیین شده است. بمولی و اوتی از این روش استفاده می‌کنند. اما این نظریه نیز علاوه بر اینکه ابهامات موجود در نظریه پیگو را دارا می‌باشد، با مشکل یافتن ابزارهایی جهت شناسایی میزان استانداردهای بهینه زیست محیطی رو به رو می‌باشد. به نظر می‌رسد بهترین روش به منظور ارزیابی درونی سازی بهینه و انتخاب ابزار کارآمد استفاده از تحلیلهای سود – هزینه می‌باشد. تحلیل سود – هزینه به ما کمک می‌کند؛
1. سود و هزینه‌های متفاوت در هر مورد را در نظر بگیریم و محاسبه نمائیم. (ترنر،1374: 320)
2. قیمت گذاری واقعی در این روش برای سود – هزینه وجود دارد.
3. نرخ تنزیل نسبتاً واقعی در خصوص ارزیابی سود و هزینه‌های سالهای آینده ارائه می‌دهد.
اما نباید چنین تصور شود که تحلیل‌های سود – هزینه جواب نهایی به سؤال ابتدایی ماست. این تحلیل نیز دارای ضعف و کمبودهایی است و تجدیدنظرهایی در این خصوص ارائه شده است:
1. در تحلیل‌های سود – هزینه مشخص نمی‌شود سود به چه کسی تعلق می‌گیرد و هزینه را چه کسی متحمل می‌شود. این تحلیل‌ها اهمیت توزیعی را مد نظر نمی‌گیرند.
2. این سؤال که چگونه سود سیاست گذاری‌های متفاوت محاسبه خواهد شد، بی جواب می‌ماند. به طور مثال در سیاست گذاری‌های زیست محیطی آیا انسان تنها مد نظر است؟ چگونه زمانی که یک اکوسیستم بزرگ تحت نظر است سود اندازه گیری می‌شود؟ آیا آزمون «رضایت به پرداخت» که به عناصر بازار برمی گردد، برای ارزش گذاری خسارت زیست محیطی کفایت می‌کند؟
3. تحلیل‌های سود هزینه ریسک را بی اثر (خنثی) فرض می‌کنند.
هر چند تحلیل‌های سود – هزینه دارای ایراد می‌باشد، اما نباید نقش مهم این تحلیل‌ها را در سیاستگذاری های حقوقی نادیده گرفت. بدین معنی که جامعه برای رسیدن به سطح بهینه‌ای از خسارات استفاده از این تحلیل‌ها را ضروری می‌داند. (انتظاری نجف‌آبادی،1394: 58)
نکته‌ای که در اینجا باید به آن اشاره کنیم، مفهوم هزینه در دیدگاه حقوق و اقتصاد می‌باشد. از منظر حقوق سنتی هزینه در میزان صدمه وارد شده خلاصه می‌شود، در حالی که از منظر اقتصادی هزینه تصادفات نه تنها هزینه ناشی از ورود خسارت است بلکه هزینه‌هایی همچون هزینه‌های اداری و هزینه‌های به منظور کاهش خسارت همچون نصب فیلتر و همچنین هزینه‌هایی همچون زمان بیشتر برای تولید یا کم شدن میزان تولید را نیز در بر می‌گیرد. (موسوی،1385: 30)
حوادث دو جانبه
در حوادث دو جانبه، علاوه براینکه زیان زننده باید احتیاط کند، زیان دیده نیز باید احتیاط بهینه را رعایت کند. مسئولیت محض با دفاع تقصیر، تقصیر ساده، تقصیر تطبیقی و تقصیر مشارکتی قواعدی هستند که در حوادث دو جانبه باعث کاهش هزینه اجتماعی120) سؤال دیگری که باید به آن پاسخ دهیم این است که «درونی کردن تا چه حدی و چگونه باید صورت بپذیرد؟». پاسخ این سؤال یکی از ابتدایی مجاری ورودی اقتصاد به حقوق بوده است. پیگو مالیات را ابزاری برای درونی سازی معرفی می‌کند و به برقراری مالیات به میزانی برابر با خسارت اجتماعی ناشی از فعالیت زیان آور اشاره می‌نماید. کاوز نظریه پیگو را به واسطه دلایلی از جمله برابر دانستن پرداخت مالیات با جبران خسارت از زیان دیده و عدم محاسبه سود و هزینه‌های دیگری همچون نقل مکان زیان دیدگان یا کارخانه رد می‌کند. روش دیگری که در کنار مالیات می‌تواند به درونی سازی کمک کند وضع استانداردهای از پیش تعیین شده است. بمولی و اوتی از این روش استفاده می‌کنند. اما این نظریه نیز علاوه بر اینکه ابهامات موجود در نظریه پیگو را دارا می‌باشد، با مشکل یافتن ابزارهایی جهت شناسایی میزان استانداردهای بهینه زیست محیطی رو به رو می‌باشد. به نظر می‌رسد بهترین روش به منظور ارزیابی درونی سازی بهینه و انتخاب ابزار کارآمد استفاده از تحلیلهای سود – هزینه می‌باشد. تحلیل سود – هزینه به ما کمک می‌کند؛ 1. سود و هزینه‌های متفاوت در هر مورد را در نظر بگیریم و محاسبه نمائیم. (ترنر،1374: 320) 2. قیمت گذاری واقعی در این روش برای سود – هزینه وجود دارد. 3. نرخ تنزیل نسبتاً واقعی در خصوص ارزیابی سود و هزینه‌های سالهای آینده ارائه می‌دهد. اما نباید چنین تصور شود که تحلیل‌های سود – هزینه جواب نهایی به سؤال ابتدایی ماست. این تحلیل نیز دارای ضعف و کمبودهایی است و تجدیدنظرهایی در این خصوص ارائه شده است: 1. در تحلیل‌های سود – هزینه مشخص نمی‌شود سود به چه کسی تعلق می‌گیرد و هزینه را چه کسی متحمل می‌شود. این تحلیل‌ها اهمیت توزیعی را مد نظر نمی‌گیرند. 2. این سؤال که چگونه سود سیاست گذاری‌های متفاوت محاسبه خواهد شد، بی جواب می‌ماند. به طور مثال در سیاست گذاری‌های زیست محیطی آیا انسان تنها مد نظر است؟ چگونه زمانی که یک اکوسیستم بزرگ تحت نظر است سود اندازه گیری می‌شود؟ آیا آزمون «رضایت به پرداخت» که به عناصر بازار برمی گردد، برای ارزش گذاری خسارت زیست محیطی کفایت می‌کند؟ 3. تحلیل‌های سود هزینه ریسک را بی اثر (خنثی) فرض می‌کنند. هر چند تحلیل‌های سود – هزینه دارای ایراد می‌باشد، اما نباید نقش مهم این تحلیل‌ها را در سیاستگذاری های حقوقی نادیده گرفت. بدین معنی که جامعه برای رسیدن به سطح بهینه‌ای از خسارات استفاده از این تحلیل‌ها را ضروری می‌داند. (انتظاری نجف‌آبادی،1394: 58) نکته‌ای که در اینجا باید به آن اشاره کنیم، مفهوم هزینه در دیدگاه حقوق و اقتصاد می‌باشد. از منظر حقوق سنتی هزینه در میزان صدمه وارد شده خلاصه می‌شود، در حالی که از منظر اقتصادی هزینه تصادفات نه تنها هزینه ناشی از ورود خسارت است بلکه هزینه‌هایی همچون هزینه‌های اداری و هزینه‌های به منظور کاهش خسارت همچون نصب فیلتر و همچنین هزینه‌هایی همچون زمان بیشتر برای تولید یا کم شدن میزان تولید را نیز در بر می‌گیرد. (موسوی،1385: 30) حوادث دو جانبه در حوادث دو جانبه، علاوه براینکه زیان زننده باید احتیاط کند، زیان دیده نیز باید احتیاط بهینه را رعایت کند. مسئولیت محض با دفاع تقصیر، تقصیر ساده، تقصیر تطبیقی و تقصیر مشارکتی قواعدی هستند که در حوادث دو جانبه باعث کاهش هزینه اجتماعی و کارآیی می‌شوند. برخی از نویسندگان مدعی شده‌اند دفاع تقصیر مشارکتی بی فایده است زیرا تقصیر ساده باعث احتیاط مقتضی دو طرف می‌شود. در حالی که برخی از نویسندگان همچون پاسنر استفاده از تقصیر مشارکتی را دفاع نموده‌اند. پاسنر مخالف سر سخت تقصیر تطبیقی است، او معتقد است که این قاعده ناکارآمد است به دلیل اینکه دخالت سیستم حقوقی در اجازه پرداخت به منظور پرداخت حق از زیان زننده به زیان دیده ضروری خواهد بود. این قاعده تنها سبب ایجاد هزینه اداری است که ایجاب نمی‌کند (پیشنهاد می‌کند) هیچ سود جبرانی خسارت تا جایی که انگیزه برای احتیاط کردن مطرح است. پاسنر معتقد است که هر دو طرف در قاعده تقصیر انگیزه‌های کافی برای اعمال احتیاط کارآمد را دارا می‌باشند و نیاز به قاعده جدیدی نیست. تحلیل اقتصادی حقوق یک واقعیت را در خصوص حقوق مسئولیت مدنی ثابت کرد: با فرض جبران خسارت کامل و برابر بودن همه استانداردهای قانونی با سطح کارآمد مراقبت، انواع قاعده تقصیر انگیزه‌هایی برای اقدام پیشگیرانه ایجاد می‌کند. (پرکینر،1380: 32) میزان فعالیت علاوه بر مراقبت عوامل دیگری از جمله میزان فعالیت ریسک حادثه را تغییر می‌دهد. بدین معنی که احتمال وقوع حادثه نه تنها به سطح احتیاط بستگی دارد، بلکه به میزان انجام آن عمل نیز وابسته است زیرا این میزان فعالیت است که می‌توان ریسک وقوع حادثه را به شکل غیر قابل انکاری تغییر دهد. در حوادث یک جانبه، مسئولیت محض علاوه بر اینکه سطح احتیاط را در نقطه بهینه قرار می‌گیرد بلکه سطح فعالیت را نیز کارآمد می‌شود. دلیل آن واضح است، مسئولیت هزینه‌ها را درونی می‌کند و زیان زننده سعی دارد احتمال وقوع خسارت را کاهش دهد تا در کنار آن هزینه‌هایش کاهش یابد. در حالی که قاعده تقصیر با اینکه سطح احتیاط را کارآمد می‌کند، اما زیان زننده برای اینکه میزان فعالیتش را در سطح بهینه نگه دارد انگیزه‌ای ندارد، زیرا بارعایت احتیاط مقتضی از مسئولیت مبرا می‌شود. تحلیل اقتصادی اصول عام وضع استانداردهای زیست محیطی وضع استاندارد یکی از ابزارهایی است که قانونگذار به وسیله آن سطح احتیاط کارآمد را مشخص می‌کند. استاندارد گذاری در حوزه زیست محیطی با ابهامات زیادی رو به رو می‌باشد، به طور مثال عملی که امروز با توجه به استاندارد اعلام شده از سوی قانونگذار توجیه دارد، در آینده علت خسارات زیست محیطی تلقی گردد. به همین دلیل در حوزه حقوق محیط زیست اصول عام استاندارد گذاری اهمیت فراوانی دارند. یکی از سؤالات اساسی که توسط اصول عام وضع استاندارد پاسخ داده می‌شود، این سؤال است که «چه راهنمایی برای وضع استاندارد زیست محیطی باید مقرر شود، به خصوص در مواردی که هیچ استاندارد مشخص زیست محیطی وجود ندارد؟». پاسخ به این سؤال از سه جهت مهم تلقی می‌شود زیرا اولاً به قاضی کمک می‌کند که تعادل منفعت که در پرونده‌های زیست محیطی معنی می‌دهد را کشف کند و به آن حکم دهد. دوما راهنمایی برای نهادهای اداری وضع کننده استانداردهای زیست محیطی است زمانی که دستور العمل مشخصی از قانونگذاری وجود ندارد. و نهایتاً به فعال صنعتی این کمک را می‌کند در جایی که استانداردهای زیست محیطی خاصی نیست از چه تکنولوژی و تا چه حدی از آن تکنولوژی استفاده نمایند. هرچند برخی از این اصول در عمل تأثیر آنچنانی نداشتند اما در سطوح قانونگذاری بسیار مؤثر بوده‌اند. (امیری، 1387: 59) در حقوق ایران، به نظر می‌رسد خلاء آشکاری در این زمینه وجود دارد، عدم وجود خط و مشی شفاف در وضع مقررات زیست محیطی باعث شده است که نه تنها قوانین و مقررات کارآیی لازم را نداشته باشند، بلکه در بسیاری موارد آنچنان ناکارآمد قلمداد شده که به قانونی فراموش شده و غیر قابل اجرا بدل شوند. این در حالی است که اصول سیاستگذاری و استاندارد گذاری زیست محیطی در جهان امروز راه روشن و نسبتاً همواری در مقابل قانونگذاران زیست محیطی قرار داده است. قانونگذار زیست محیطی می‌تواند با استناد به این اصول، حداقل در زمینه صدور مجوزها کمی از ناکارآمدی سابق را جبران کند. سازمان حفاظت و بهسازی محیط زیست به عنوان اصلی‌ترین فعال زیست محیطی ایران باید این وظیفه خطیر را برعهده بگیرد، هر چند که متاسفانه به واسطه ارجحیت یافتن سیاست‌های اقتصادی (صرفاً مالی) در بسیاری موارد، مجوزهایی که بر اساس اصول مذکور باید صادر می‌شدند به فراموشی سپرده می‌شوند. در هر حال با توجه به توضیحاتی که در خصوص اصول عام استاندارد گذاری زیست محیطی داده شد نشان دادیم که از اتحادیه اروپا تمایل چشمگیری به استفاده از تحلیلهای اقتصادی به منظور بهینه سازی آلودگی دارد. مسئولیت مدنی یکی از ضمانت اجراهای تبعیت از استانداردها و اصول زیست محیطی است اکنون سوالی که با آن روبرو هستیم این است که کدامیک از قواعد مسئولیت می‌تواند آلودگی زیست محیطی را در سطح بهینه قرار دهد؟ یا به بیان دیگر کدامیک از قواعد مسئولیت مدنی برای درونی کردن پیامدهای منفی و ایجاد بازدارندگی بهترین ابزار می‌باشد؟ مسئولیت مدنی زیست محیطی: مسئولیت محض در مقابل مسئولیت مبتنی بر تقصیر بررسی کردیم که اگر خسارت وارده به محیط زیست به واسطه عمل یک جانبه باشد، قاعده تقصیر و مسئولیت محض موجب ترغیب زیان زننده به اعمال احتیاط کارآمد و بهینه شدن هزینه اجتماعی خواهد شد. اگر خسارت وارده به محیط زیست را ناشی از عمل دو جانبه باشد، قاعده تقصیر و مسئولیت محض با دفاع تقصیر سطح احتیاط زیان زننده و زیان دیده را بهینه خواهد کرد. اما همانطور که پیش از این بحث شد، ریسک حادثه نه تنها به سطح احتیاط بلکه به میزان فعالیت نیز بستگی دارد. به همین جهت زمانی یک قاعده حقوقی کارآمد شناخته می‌شود که انگیزه اعمال احتیاط و میزان بهینه فعالیت را به طرفین بدهد. اگر ریسک حادثه ناشی از عمل یکجانبه باشد، در آن صورت قاعده تقصیر تنها سطح احتیاطش را کارآمد می‌کند و سطح فعالیت ناکارآمد باقی می‌ماند. و در صورتی که قاعده مسئولیت محض را اعمال کنیم سطح احتیاط و فعالیت کارآمد می‌شود. (پارکر،1382: 52) اما در خصوص عمل دو جانبه، وضع قاعده مسئولیت نمی‌تواند همزمان میزان فعالیت زیان دیده و زیان زننده را بهینه سازد. در اینجا باید دید سیاست قانونگذار در راستای حمایت از فعالیت زیان زننده است یا زیان دیده. اگر سیاست حمایتی برای کاهش زیان وارد به زیان دیده است، قاعده مسئولیت محض با دفاع تقصیر اعمال خواهد شد. و در صورتی که فعالیت زیان زننده برای جامعه از ارزش بیشتری برخوردار باشد قاعده تقصیر نسبی و تقصیر با دفاع تقصیر مد نظر قرار خواهد گرفت. ادبیات حقوقی غالباً علاقه بیشتری به مسئولیت زیست محیطی محض داشته، زیرا مسئولیت محض باعث می‌شود که قربانی جبران خسارت کامل شود، و هم زمان از بار اثبات خطا و تقصیر رهایی یابد. هر چند از نقطه نظر بازدارندگی، جبران خسارت زیان دیده هدف حقوق تصادفات نمی‌باشد. وظیفه زیان زننده به جبران خسارت از زیان دیده تنها وسیله برای دستیابی به بازدارندگی کارآمد خواهد بود. استدلال جبران خسارت قربانی برای اعمال کردن مسئولیت محض در خصوص آلودگی‌های زیست محیطی در تمام موارد متقاعد کننده نیست. در واقع، بسیاری از نظام‌های حقوقی هر تخلف از هنجارهای حقوق موضوعه و آیین نامه‌ها را به عنوان تقصیر قلمداد می‌کنند. از این جهت، در این سیستم‌ها کافی است قربانی نقض یکی از مقررات را برای وقوع تقصیر ثابت کند. اینجا سوالی مطرح می‌شود که آیا قواعد مسئولیت محض موقعیت قربانی را در مقایسه با ایجاد موسع‌تری از تقصیر بالاتر می‌برد. (ادیب، 1394: 39) همچنین نباید این نکته نادیده گرفته شود که در رژیم حقوقی مسئولیت مدنی هیچ محدودیتی اعمال نشده و قربانی مستحق دریافت کلیه خسارات می‌باشد در حالی که در بسیاری از کیس های محیط زیستی مسئولیت محض در ابتدا ذکر شده از جمله در کنوانسیون‌های بین المللی مربوط به آلودگی‌های اتمی و نفتی، اما در آنها سقف مالی و محدودیت‌های دیگری روی حقوق زیان دیده قرار داده شده است. به نظر می‌رسد باور جبران خسارت از مسئولیت محض از این رو با تردید رو به برو است. (عباسپور،1377: 201) گرچه بحث سنتی جبران خسارت زیان دیده ممکن است مقدمه توجیه کننده‌ای برای مسئولیت محض آلودگی زیست محیطی نباشد. اما از منظر بازدارندگی می‌توان دلایل موجهی برای اعمال مسئولیت محض پیدا کرد. اگر حادثه هسته‌ای را به عنوان یک حادثه یک جانبه تلقی کنیم، در این صورت سود ناشی از قواعد مسئولیت محض این خواهد بود که زیان زننده سطح فعالیت و احتیاط را هر دو بهینه کند. از آنجایی که قربانی تاثیری در ریسک حادثه نداشته، مسئولیت محض اولین و بهترین راه حل می‌باشد، به این دلیل که آلوده کننده بالقوه انگیزه کارآمدی برای کاهش حادثه داشته باشد. به نظر می‌رسد، تمایل مشهودی به سمت مسئولیت محض، با توجه به تفاوت‌های اعمال قاعده تقصیر و مسئولیت محض در پرونده‌های زیست محیطی وجود دارد. بسیاری از موارد آلودگی محیط زیستی به واقع حادثه یک جانبه بوده بدین معنی که فقط زیان زننده در آن ریسک حادثه دخالت داشته است. در مواردی که زیان دیده بتواند خسارات را بعد از وقوع حادثه کاهش دهد، سطح فعالیت زیان دیده ملاک نبوده، ولی سطح احتیاطش برای کاهش ریسک حادثه ملاک است. این موارد می‌تواند با اضافه کردن دفاع تقصیر به مسئولیت محض حل شود. (امیر ارجمند،1384: 123) در خصوص وضع قاعده مسئولیت تمایل نسبتاً شدیدی به سمت مسئولیت محض در خسارات محیط زیستی دارند، به طور مثال در قانون مسئولیت مدنی ناشی از خسارات زیست محیطی آلمان مصوب 1991 این تمایل به وضوح دیده می‌شود. به صورت کلی، فرض بر این است که اطلاعات در خصوص سطح احتیاط کارآمد در دست صنایع است، در نتیجه دفاع قابل قبولی به نفع مسئولیت محض وجود خواهد داشت. به زبان دیگر، مسئولیت محض تمامی بار هزینه اطلاعاتی را به سمت زیان زننده بالقوه تغییر می‌دهد. در ماده 14 کاغذ سفید اتحادیه اروپا 2000 آمده است که: «مسئولیت به اعمال احتیاط بهینه راهنمایی می‌کند و در نتیجه از به وجود آمدن ریسک و خسارت دیدن بیشتر جلوگیری می‌کند. به علاوه سرمایه گذاری بر پروژه‌های تحقیق و توسعه را به منظور بالا بردن اطلاعات و تکنولوژی تشویق خواهد کرد». در کنار نظراتی که مسئولیت محض مورد تأیید است، انتقادات فراوانی نیز بدان وارد است. یکی از مشکلات بحث فروض مورد نظر برای کشیدن مدل اقتصادی این مسئولیت محض است. یکی از این فروض بی تفاوت بودن ریسک حادثه است. اگر زیان زننده بالقوه را ریسک گریز تصور کنیم مسئولیت محض تنها در صورتی می‌تواند کارآیی خود را داشته باشد که ریسک گریزی زیان زننده توسط عاملی همچون بیمه خنثی شود. به علاوه در مباحث مطرح شده همیشه فرض بر این بوده که قاضی در محاسبه خسارت تمامی داده‌ها و اطلاعات لازم را دارد، اما اگر دادگاه در تشخیص میزان خسارت اشتباه بکند، مسئولیت محض کارآیی لازم را نخواهد داشت زیرا بازدارندگی مورد انتظار را از دست خواهد داد. در حقوق ایران با توجه به مباحث مربوط به عدم شفافیت در خصوص فعالیت صنایع، به نظر می‌رسد اعمال مسئولیت محض قابل قبول‌تر از مسئولیت مبتنی بر تقصیر باشد، اما با توجه به سیاستهای حمایتی دولت از صنایع راه حل قانون همچنان مسئولیت مبتنی بر تقصیر است، هرچند ناکارآمدی آن به وضوح قابل رویت است. فرض دیگری که در مدل اقتصادی مسئولیت محض مطرح گشته است، جبران خسارت کامل زیان دیده است که موجب بازدارندگی بهینه می‌شود، اما در صورتی که میزان خسارت از دارایی زیان زننده تجاوز کند در اینجا مسئولیت محض دیگر بازدارندگی نخواهد داشت. زیان زننده احتمالی، حادثه را تا جایی در نظر می‌گیرد که با دارایی او برابر باشد، اگر سرمایه او کمتر از میزان خسارت احتمالی باشد، او کمتر از میزان احتیاط کارآمد را اعمال می‌کند. اعسار در پرداخت خسارت تحت قاعده تقصیر مشکل کوچکتری به نظر می‌رسد زیرا در صورتی که هزینه اعمال احتیاط کارآمد از جبران خسارت کمتر باشد، او احتیاط کارآمد را اعمال خواهد کرد. مشکل دیگری که در خصوص اعمال مسئولیت محض مطرح شده است نادیده گرفتن سود ناشی از فعالیت می‌باشد. بسیاری از فعالیت‌هایی خسارات آور هم زمان دارای منافع اجتماعی فراوانی هستند. مثال واضح آن کارخانه دارو سازی می‌باشد. در این موارد در صورت اعمال قاعده مسئولیت محض، جامعه را از میزان قابل توجهی منفعت اجتماعی که بدان نیازمند است محروم خواهیم کرد با این دید، اعمال قاعده تقصیر بهینه خواهد بود، در صورتی که هزینه اجتماعی کمتری به جامعه وارد شود. با وجود نقدهایی که به مسئولیت محض وارد است، نمی‌توان اثر مسئولیت محض در خصوص رابطه سبیبت و جلوگیری از خسارت را نادیده گرفت. بزرگ‌ترین استدلال در خصوص مسئولیت محض این است که زیان زننده را مجبور می‌کند که تمامی اقدامات پیشگیرانه کارآمد را برای جلوگیری از ورود خسارات اعمال کند، حتی اگر این اقدامات قابل شناسایی نباشد توسط قاضی که استانداردهای قاعده تقصیر را مشخص می‌کرده است. در حوزه محیط زیست بیشتر از آنکه نیازمندترمیم و جبران خسارت زیست محیطی باشیم، به دنبال بازدارندگی و تشویق به جلوگیری از ورود خسارت بیشتر هستیم. بنابراین تمایل به سمت مسئولیت محض زیست محیطی منطقی به نظر می‌رسد. در اتحادیه اروپا در سند سبز 1993 در خصوص جبران خسارت زیست محیطی سیاستگذاری کمیسیون اروپایی انتخاب‌های متعددی را برای قانونگذار قرار داده است، که در میان آنها تمایل آشکاری به سمت وضع مسئولیت محض داشته است. هر چند دیدگاه کمیسیون در کاغذ سفید 2000 نسبت به انتخاب میان قاعده تقصیر و مسئولیت محض متعادل‌تر شده است، اما کمیسیون قاعده مسئولیت محض را برای تمامی خساراتی که ناشی از فعالیت‌های پر خطر اجباری دانسته است و برای فعالیت‌های دیگر میان قاعده تقصیر و مسئولیت محض را مخیر دانسته است. فرض کمیسیون در اینجا این بوده است که در فعالیت پرخطر ریسک ناشی از فعالیت زیان زننده در ریسک حادثه مؤثر باشد، با اضافه کردن دفاع تقصیر می‌توان رفتار اورا نیز بهینه کرد. (ولائى،1388: 39) رابطه سببیت مبهم ابهام در «رابطه سببیت» موجب می‌شود که نه تنها پیدا نمودن پاسخی یکسان به پرونده‌های مشابه غیر ممکن باشد بلکه موجب سر درگمی قضات و محققان حقوقی را می‌شود. به نظر می‌رسد گفتن این عبارت که رابطه سببیت یکی از جنجال برانگیزترین، گیج کننده ترین و اختلاف برانگیزترین قسمت‌های حقوق است نادرست نباشد. در ادبیات حقوقی به منظور یافتن رابطه سببیت معمولاً به دیدگاه فلسفی در خصوص رابطه سببیت توجه می‌کند و سعی در مشخص کردن «سبب» و سپس القای آن معنی به پرونده مطروحه دارند. در نوشته‌های حقوقی، برای تمیز سبب گفته شده است که: «فعلی است که اگر انجام نمی‌شد، خسارت نیز به بار نمی‌آمد». فرضی که تاکنون بر اساس آن پیش رفتیم، علم به وجود رابطه سببیت و افزایش ریسک حادثه به واسطه عوامل مشخص بوده است. اما حقیقت آن است که اثبات رابطه سببیت و افزایش ریسک حهمیشه آسان نیست و دراکثر پرونده‌های زیست محیطی اثبات تأثیر فعالیت بر بالا رفتن ریسک حادثه و رابطه سببیت بسیار مشکل است. یکی از مثال‌های معروف در خصوص ابهام در رابطه سببیت، مثال معروف نیروگاه هسته‌ای است که با نشات مواد رادیو اکتیو موجی می‌شود که بیماری سرطان افزایش پیدا کند. در این مثال عنوان می‌گردد که در منطقه به صورت طبیعی سالانه 100 نفر به سرطان مبتلا می‌شدند اما نشات مواد رادیو اکتیو موجب شده است که 111 نفر به سرطان مبتلا شوند که مشخصاً 11 نفر از آنان قربانی نشات مواد رادیو اکتیو هستند. ریزو و آرنولد عنوان می‌کنند که رابطه سببیت باید با محصول نهایی موضوع فعالیت برابر باشد با همان میزان که فعالیت در افزایش ریسک حادثه مؤثر بوده است. با توجه به این تعریف کارخانه تنها نسبت به خسارت وارده به 11 نفر مسئول است. اما سؤال اینجاست که کدامیک از این 111 نفر، سرطانشان به واسطه نشات مواد رادیو اکتیو بوده است. فعالیت کارخانه موجود افزایش ریسک حادثه به میزان کمتر از 10 درصد شده است. احتمال اینکه هر کدام از این افراد به واسطه رادیو اکتیو به سرطان مبتلا شده باشند از 10 درصد کمتر است. اگر به هر کدام از این 111 نفر اجازه اقامه دعوا به منظور جبران خسارت کامل را بدهیم، قطعاً ناکارآمد و هزینه اداری زیادی به همراه خواهد داشت. و به علاوه نمی‌توان درصدی که فعالیت کارخانه موجب افزایش ریسک ابتلا به سرطان را نادیده گرفت. (مشهدی،1391: 40) اکنون سؤال این است که چگونه حقوق باید در جایی که در میزان تأثیر فعل زیانبار قطعیت وجود ندارد وارد عمل شود. و از منظر تحلیل اقتصادی حقوق این سؤال مطرح است که چه نوع قاعده مسئولیتی می‌تواند به محدودیت ریسک افزایش یافته و مستثنی شدن مسئولیت ناشی از ریسک زمینه از آن منتهی شود؟ مسئولیت آستانه مسئولیت آستانه، زمانی مورد استفاده قرار می‌گرفت که تأثیر فعل زیانبار بیش از 50 درصد بود، و در آن صورت زیان زننده مسئول جبران کلیه خسارات بود. این مسئولیت سالها در آمریکا اعمال می‌شد اما مورد انتقاد بود زیرا اولاً غیر عادلانه بود و ثانیاً غیرکارآمد بود. این مسئولیت غیر کارآمد است زیرا موجب عدم بازدارندگی کارآمد است. به طور مثال اگر احتمال همیشه پایین‌تر از حدی باشد که تعیین شده است به طور مثال افزایش 10 درصدی سرطان‌ها به واسطه نشات مواد سمی بدون جبران خسارت باقی می‌ماند و زیان زننده انگیزه برای اعمال احتیاط نخواهد داشت. و غیر عادلانه است زیرا زیان زننده بعضاً تنها 60 درصد ریسک حادثه را بالا می‌برد اما باید به میزان 100 درصد جبران خسارت کند، حداقل 40 درصد خسارت وارده از عمل او ناشی نمی‌شده است و او نسبت به آن 40 درصد هیچ کنترلی ندارد. مسئولیت نسبی در مسئولیت نسبی، زیان زننده تنها قسمتی از خسارت قربانی را جبران می‌کند. اگر مثلاً 40 درصد ریسک حادثه توسط فعالیت زیان زننده افزایش یافته است، او تنها مسئولیت جبران همان 40 درصد را دارد. سود ناشی از این روش این است که به دلیل آنکه زیان زننده تنها نسبت به ریسکی که ایجاد می‌کند مسئولیت دارد بازدارندگی کارآمد خواهد بود. این قاعده به سود قربانی نیز می‌تواند باشد. زیرا در صورت اعمال مسئولیت آستانه، حتماً باید بیش از 40 درصد ریسک حادثه افزایش یافته باشد تا قربانی بتوانند جبران خسارت را تقاضا کند. اما در مسئولیت نسبی حداقل 40 درصد از خسارت را دریافت خواهد کرد. سبب جایگزین در مثال شیوع بیماری‌های تنفسی در میان کودکان ساکن در مناطق اطراف کارخانه‌های نساجی می‌توان از قاعده سبب جایگزین استفاده نمود، بدین مفهوم که زیان دیدگاه می‌توانند نسبت به هر کدام از کارخانجات اعلام خسارت بکنند البته خوانده دعوا می‌تواند با اثبات اینکه فعل او، عامل زیان نبوده است از مسئولیت مبرا گردد. یکی از مثال‌های واقعی در خصوص استفاده از قاعده سبب جایگزین در پرونده معروف فرزندان مادرانی که داروی دز را استفاده می‌کردند. در این پرونده، مردی ادعا کرد که مادرش به هنگام حاملگی داروی دز را مصرف کرده است و در نتیجه عیب این محصول او مبتلا به سرطان شده استو خواهان دعوا، امکان اینکه ثابت کند که مادرش از داروی کدامیک از تولید کنندگان را مصرف کرده است نداشت. دادگاه‌های هلند در این مثال قاعده سبب جایگزین را اعمال کرده‌اند و تنها با شرط اثبات این امر که او نمی‌توانسته محصولی که به خواهان صدمه زده است بفروشد، از مسئولیت معاف می‌شود. در برخی از ارا صادره با استفاده از سبب جایگزین، شرط اثبات خلاف برداشته شد. در این آرا مسئولیت بر پایه ایجاد خطر به طور کلی است نه ایجاد خطر در یک مورد خاص. بنابراین زیان زننده بالقوه نمی‌تواند با اثبات اینکه خسارت از محصول او به بار نیامده است، از مسئولیت جمعی برهد. در واقع کارکرد مسئولیت جمعی هر چند شبیه به مسئولیت تضامنی است، اما با آن تفاوت دارد، زیرا سهم هر تولید کننده را تنها از او می‌توان مطالبه کرد نه از دیگران. (عمید زنجانی،1382: 40) نتایج عملی ناشی از این پرونده و پرونده‌های مشابه حاکی از آن است که حتی اگر آستانه مسئولیت توسط نظام قضایی انتخاب نشود، نهایتاً با اعمال مسئولیت جمعی یا مسئولیت جایگزین با انتقال بار اثبات دعوا، به همان نتیجه خواهیم رسید. به واسطه این قواعد ممکن است کارخانه مجبور به جبران خسارت فعالیت کارخانه‌های دیگری را نیز بر عهده بگیرد که زمان اقامه دعوا فعالیت خود را متوقف کرده بودند. در این خصوص پرداخت خسارت به منظور دستیانی به بازدارندگی، کارآیی لازم را نخواهد داشت. پس به نظر می‌رسد مسئولیت نسبی در این پرونده‌ها از منظر اقتصادی مورد تأیید بوده است. (غلامعلی زاده،1392: 91) رویکرد حقوق ایران در مواجه با سبب مبهم در حقوق ایران در حوزه مسئولیت مدنی زیست محیطی، قواعد سنتی مسئولیت مدنی همچنان مورد استفاده قرار می‌گیرند. بدین مفهوم که هر سه عنصر برقراری مسئولیت مدنی (تقصیر، زیان و رابطه سببیت) باید احراز شود. اما همان طور که گفته شد، در زمینه حقوق محیط زیست استفاده از قواعد سنتی مسئولیت مدنی ناکارآمد خواهد بود، زیرا نه تنها اثبات تقصیر پر هزینه و بعضاً غیر ممکن است، بلکه رابطه سببیت با پیچیدگی‌هایی که پیشتر ذکر کرده‌ایم مواجه است. هر چند در مثال نیروگاه هسته‌ای، مباحث تئوری حقوق ایران مورد مطالعه قرار گرفته‌اند، اما در رویه قضایی این مباحث همچنان مسکوت باقی مانده‌اند. در حقوق ایران، مثال نشات مواد رادیو اکتیو و افزایش میزان مبتلایان به سرطان در زمره موارد مطروح در سبب مجمل قرار می‌گیرند. بدین معنا که دو علت موجب بیماری سرطان بوده است، یکی از تشعشات هسته‌ای و دیگری سایر عوامل راه حقوقی ایران در صورت مواجه با سبب مجمل استفاده از قاعده قرعه است. هر چند برخی از حقوقدانان استفاده از قاعده قرعه تنها در حدود نص قانون مجاز دانسته‌اند و دلایل قاعده قرعه را ضعیف و سست ارزیابی کرده‌اند، اما در مقابل به نظر برخی از فقها و حقوقدانان، قرعه در موارد مشکل، یعنی جایی که دلیل شرعی و قانونی معتبر برای خروج از شبهه و اجمال وجود ندارد، از راه‌های معتبر است. سوالی که در اینجا مطرح می‌شود این است که آیا اعمال قاعده قرعه از منظر اقتصادی کارآمد است یا خیر؟ در مثال کارخانه اتمی ابهام در این است یازده نفری که به واسطه نشات مواد رادیو اکتیو به سرطان مبتلا شده‌اند کدامیک هستند. به دو شیوه در اینجا می‌توان از قاعده قرعه استفاده کرد. نخست آنکه برای هر فرد میان اینکه علت سرطانش مواد رادیو اکتیو بوده یا سایر موارد به قرعه یکی را انتخاب کرد. دوم آنکه اسم یازده نفر از 111 نفر را به قید قرعه انتخاب نمود. هر دو راه حل مستلزم این است که با این فرض جلو برویم که هر صد و یازده نفر بر علیه نیروگاه اتمی اقامه دعوا کرده‌اند که این خود هزینه بالایی را بر جامعه بار خواهد کرد. همچنین اگر بر اساس نص ماده 315 جلو رفته و میان علت زیان به قید قرعه انتخاب کنیم با این معضل رو به رو خواهیم بود که احتمال اینکه بیش از 11 نفر- که تعداد افرادی آیت که به علت نشات مواد رادیو اکتیو به سرطان مبتلا شده‌اند – داشته باشیم زیاد است که در این صورت نیروگاه هسته‌ای را مجبور به جبران خسارتی خواهیم کرد که در آن دخیل نبوده است. اما در صورتی که قرعه در میان مبتلایان به سرطان باشد، و یازده نفر از آنان به قید قرعه انتخاب شوند، می‌توان گفت در این صورت زیان زننده بالقوه به اعمال احتیاط بهینه ترغیب خواهد شد. ولی در خصوص کاهش هزینه‌های اجتماعی با این معضل رو به رو خواهیم بود که هر چند هزینه ناشی از خسارات وارده به 11 نفر توسط نیروگاه اتمی درونی شده است اما هزینه اداری ناشی از اقامه دعوا در این مورد بسیار بالا خواهد بود و به تبع آن هزینه اجتماعی کاهش چشمگیری نخواهد داشت. به علاوه این راهکار ناعادلانه است، زیرا که ممکن است خسارت وارده به فردی که به واسطه نشات مواد رادیو اکتیو به سرطان مبتلا شده است، جبران نشده باقی بماند. (نوری،1372: 301) اما این سؤال که آیا مثال نیروگاه هسته‌ای افزایش ریسک یا یک سبب مجزا، ما را به سمت دیدگاه دومی راهنمایی می‌کند در آن فعالیت کارخانه را افزایش ریسک ابتلا به سرطان را بالا برده است. و به همین دلیل، فعالیت کارخانه در کنار عوامل دیگر همچون طبیعت، ژن و تغذیه و غیره به ابتلا به سرطان کمک کرده است. در این مفهوم با سبب متعدد رو به رو هستیم نه صرفاً سبب مجمل. حقیقت موضوعات این چنینی به واقع افزایش ریسک است، زیرا اثبات مبتلا شدن به بیماری صرفاً به واسطه تشعشات یا عوامل طبیعی بوده است، در حال حاضر، غیر ممکن است. در تعدد اسباب، به نظر می‌رسد اینجا باید بحث نظریه بر حسب میزان تأثیر را پذیرفت. به موجب این نظریه نباید میان اسباب و شرایطی که زیانی را به بار آورده است تفاوتی قائل شد. هر دوی این اسباب در وقوع ضرر سهم داشته‌اند. ونیروگاه هسته‌ای نسبت به میزان تاثیرش در ابتلاء به سرطان مسئولیت جبران خسارت را بر عهده دارد. در اینجا همانند مسئولیت نسبی باید ده درصد خسارت 111 نفر توسط کارخانه جبران شود. و اعمال این قاعده نیز می‌تواند کارآیی از منظر اقتصادی را به همراه داشته باشد. (مستقیمی،1377: 210) در مثال دوم که بحث کارخانه‌های نساجی و ابتلای کودکان به بیماری‌های تنفسی با سبب متعدد رو به رو خواهیم بود. در این موارد با این سؤال رو به رو هستیم که هر کارخانه باید به چه میزانی خسارت را جبران کنند؟ و همچنین این سؤال که در مواردی که کارخانه‌ای فعالیت خود را متوقف کرده است چه باید کرد؟ در نظام حقوقی ایران به راستی پاسخ مشخصی در مقابل این سؤالات وجود ندارد. هر چند با استفاده از مبنای تئوری به نظر می‌رسد باید به استناد به میزان احتیاط و فعالیت کارخانجات هر یک را مسئول جبران نسبی از خسارت دانست. بدین وسیله نه تنها میزان احتیاط زیان زنندگان بالقوه بهینه خواهد شد، بلکه هزینه اجتماعی وارد به جامعه نیز در سطح کارآمدی قرار خواهد گرفت. در مواردی که برخی از کارخانه‌ها فعالیت خود را متوقف کرده‌اند دولت نقش سازنده‌ای را بر عهده دارد. دولت به عنوان اصلی‌ترین نهادی که حمایت و حفاظت محیط زیست را در ایران بر عهده دارد باید صندوقی همانند صندوق تأمین خسارت‌های بدنی رد قانون بیمه اجباری مسئولیت مدنی دارندگان وسیله نقلیه را تأسیس کند و از افراد حقیقی و حقوقی فعال در حوزه‌های مختلف که به صورت بالقوه احتمال خسارت زدن به محیط زیست را دارند، مبالغی تحت عنوان مجوز فعالیت سالانه دریافت کنند، همچنین با نظارت دقیق بر فعالیت آنها با برقراری استانداردهای مشخص و یا حداقل وضع اصول استادنداردگذاری زیست محیطی به صورت راهبردی از ورود خسارات زیست محیطی تا حد قابل توجهی جلوگیری نمایند. نتیجه گیری به منظور حمایت از محیط زیست و اجرای قوانین زیست محیطی، می‌توان از ابزارهای اجرایی همچون وضع مالیات، ضمانت اجرای مدنی و کیفری استفاده کرد. در این تحقیق با استفاده از تحلیل‌های اقتصادی قواعد و مقررات دو مسئولیت مدنی و کیفری زیست محیطی سعی بر آن داشتیم که الگوی مناسبی به منظور حمایت از محیط زیست ارائه دهیم. در این راه با نگاهی به حقوق اتحادیه اروپا که با وضع قوانین و مقررات زیست محیطی نوین، در حوزه محیط زیست یکی از پیشروان اصلی محسوب می‌شود و تطبیق این قواعد و مقررات با حقوق ایران، تلاش کنیم بهترین و کارآمدترین قواعد را استخراج نماییم. با مطالعه مقررات اتحادیه اروپا در می‌یابیم که هدف اصلی طراحی نظام مسئولیت مدنی ناشی از خسارات زیست محیطی بر این مبنا قرار گرفته است که قواعد مسئولیت مدنی سنتی در زمینه خسارات زیست محیطی از کارآیی لازم برخوردار نبوده‌اند. هر چند استفاده از قواعد مسئولیت سنتی در ارتباط با تحقق ارکان مسئولیت زیست محیطی، عوامل توجیه کننده آن و شیوه‌های جبران خسارت قابل استفاده هستند و تنها در پاسخگویی به منافع عمومی ناتوان و ناکارآمد می‌باشند. تحول در قواعد مسئولیت مدنی زیست محیطی در اتحادیه اروپا کاملاً چشمگیر بوده است. به تصویب رساندن دستورالعمل‌های متعدد در این زمینه و همچنین تجدید نظر و تصویب قوانین جدید زیست محیطی در کشورهای عضو نمود آشار این حقیقت است. این در حالی است که در حقوق ایران در مسئولیت مدنی زیست محیطی مهجور باقی مانده است. نه تنها در قوانین و مقررات خاص زیست محیطی کمتر از 27 درصد موارد ضمانت اجراهای مدنی اشاره شده است. بلکه در اکثر پرونده‌های زیست محیطی ایران این مسئله قابل مشاهده است که در مواجه به مسئولیت مدنی زیست محیطی به قانون مدنی مصوب 1313 ارجاع داده می‌شود که در حیطه محیط زیست مشخصاً ناکارآمد است. در مواجه با خسارت زیست محیطی دو نکته اصلی باید مورد توجه قرار بگیرد اولاً خسارت زیست محیطی بعضاً در طی زمان به وقوع می‌پیوندد، ثانیاً به واسطه غیر قابل جبران بودن خسارات زیست محیطی نباید تنها به جبران خسارت توجه کرد، بلکه تمرکز بیشتر را باید بر بازدارندگی قرار داد. شاید این دو اصل بوده است که موحب شده اصول عام زیست محیطی امروزه نه تنها به عنوان راهنمای سیاستگذاری های زیست محیطی قلمداد شوند بلکه به شکل الزام آور وارد قواعد و مقررات زیست محیطی شوند. اصل پیشگیرانه، اصل آلوده کننده باید بپردازد، اصل دسترسی به اطلاعات و اصل احتیاطی از جمله این اصول هستند. به علاوه اصل توسعه پایدار و تجلی این اصل در حقوق مسئولیت مدنی و کیفری را نبادی فراموش کرد. به طور مثال در قانون برنامه پنجم توسعه، قانونگذار وظیفه وضع استانداردهای زیست محیطی در راستای این اصل را برعهده سازمان محیط زیست قرار داده است. هر چند نباید تلاش‌های سازمان حفاظت و بهسازی محیط زیست را در این زمینه‌ها نادیده گرفت، اما متاسفانه هنوز این اصل به درستی در حقوق ایران مورد اجرا قرار نگرفته است. رویکرد حقوق ایران در این زمینه مسئولیت مدنی زیست محیطی همچنان بر پایه مسئولیت مدنی سنتی و قاعده تقصیر می‌باشد. این در حالی است که با استفاده از قاعده تقصیر نه تنها هزینه اثبات تقصیر خسارت بالا می‌رود، بلکه در اکثر موارد با توجه به اینکه خسارات زیست محیطی در مدت زمان طولانی به وقوع می‌پیوندند، اثبات آن را غیر قابل ممکن یا پر هزینه می‌نماید. در کنوانسیون‌های بین المللی زیست محیطی و در مقررات اروپایی قاعده مسئولیت محض به منظور ایجاد بازدارندگی و جبران خسارت زیست محیطی معرفی شده است. هر چند قاعده نیز مبرا از اشکال نخواهد بود. اشکالاتی همچون اعسار زیان زننده بالقوه از پرداخت خسارت و ایجاد مشکلات اقتصادی همچون از میان بردن رقابت، ایجاد انحصار و جلوگیری از سرمایه گذاری‌های مفید بر این قاعده وارد است. با وجود این، بیمه و صندوق‌های مشترک جبران خسارت می‌توانند تا حدی مشکل اعسار را کاهش دهند. در خصوص مشکلات اقتصادی، در صورت همکاری دولت و قوه مقننه و قضاییه در این زمینه‌ها این معضلات به مراتب از صدمه‌های جبران ناپذیر زیست محیطی کم هزینه‌تر خواهد بود. به علاوه در صورتی که در جامعه افکار عمومی با معضلات و مشکلات زیست محیطی آشنا باشند، خود به خود شهروندان به سمت صنایع پاک راهنمایی خواهند شد و لزوماً اعمال قاعده مسئولیت محض مشکلات مفروض را پدید نخواهد آورد. مسئولیت محض زیست محیطی تا جایی کارآیی دارد که کلیه زیان زنندگان قابل شناسایی باشند و خسارات همگی از بدون عمد بوده‌اند. این در حالی است که، در دنیای واقعی مخربان زیست محیطی در بسیاری از موارد غیر قابل شناسایی هستند و به علاوه در برخی موارد فعالان و صاحبان صنایع سود خود را در عملی می‌دانند که تخریب محیط زیست را به همراه دارد. به همین جهت، مسئولیت مدنی زیست محیطی صرف کفایت نخواهد کرد و نیاز به شناسایی مسئولیت کیفری محیط زیست نیز خواهیم داشت. فهرست منابع و مآخذ و کارآیی می‌شوند. برخی از نویسندگان مدعی شده‌اند دفاع تقصیر مشارکتی بی فایده است زیرا تقصیر ساده باعث احتیاط مقتضی دو طرف می‌شود. در حالی که برخی از نویسندگان همچون پاسنر استفاده از تقصیر مشارکتی را دفاع نموده‌اند. پاسنر مخالف سر سخت تقصیر تطبیقی است، او معتقد است که این قاعده ناکارآمد است به دلیل اینکه دخالت سیستم حقوقی در اجازه پرداخت به منظور پرداخت حق از زیان زننده به زیان دیده ضروری خواهد بود. این قاعده تنها سبب ایجاد هزینه اداری است که ایجاب نمی‌کند (پیشنهاد می‌کند) هیچ سود جبرانی خسارت تا جایی که انگیزه برای احتیاط کردن مطرح است. پاسنر معتقد است که هر دو طرف در قاعده تقصیر انگیزه‌های کافی برای اعمال احتیاط کارآمد را دارا می‌باشند و نیاز به قاعده جدیدی نیست. تحلیل اقتصادی حقوق یک واقعیت را در خصوص حقوق مسئولیت مدنی ثابت کرد: با فرض جبران خسارت کامل و برابر بودن همه استانداردهای قانونی با سطح کارآمد مراقبت، انواع قاعده تقصیر انگیزه‌هایی برای اقدام پیشگیرانه ایجاد می‌کند. (پرکینر،1380: 32)
میزان فعالیت
علاوه بر مراقبت عوامل دیگری از جمله میزان فعالیت ریسک حادثه را تغییر می‌دهد. بدین معنی که احتمال وقوع حادثه نه تنها به سطح احتیاط بستگی دارد، بلکه به میزان انجام آن عمل نیز وابسته است زیرا این میزان فعالیت است که می‌توان ریسک وقوع حادثه را به شکل غیر قابل انکاری تغییر دهد. در حوادث یک جانبه، مسئولیت محض علاوه بر اینکه سطح احتیاط را در نقطه بهینه قرار می‌گیرد بلکه سطح فعالیت را نیز کارآمد می‌شود. دلیل آن واضح است، مسئولیت هزینه‌ها را درونی می‌کند و زیان زننده سعی دارد احتمال وقوع خسارت را کاهش دهد تا در کنار آن هزینه‌هایش کاهش یابد. در حالی که قاعده تقصیر با اینکه سطح احتیاط را کارآمد می‌کند، اما زیان زننده برای اینکه میزان فعالیتش را در سطح بهینه نگه دارد انگیزه‌ای ندارد، زیرا بارعایت احتیاط مقتضی از مسئولیت مبرا می‌شود.
تحلیل اقتصادی اصول عام وضع استانداردهای زیست محیطی
وضع استاندارد یکی از ابزارهایی است که قانونگذار به وسیله آن سطح احتیاط کارآمد را مشخص می‌کند. استاندارد گذاری در حوزه زیست محیطی با ابهامات زیادی رو به رو می‌باشد، به طور مثال عملی که امروز با توجه به استاندارد اعلام شده از سوی قانونگذار توجیه دارد، در آینده علت خسارات زیست محیطی تلقی گردد. به همین دلیل در حوزه حقوق محیط زیست اصول عام استاندارد گذاری اهمیت فراوانی دارند. یکی از سؤالات اساسی که توسط اصول عام وضع استاندارد پاسخ داده می‌شود، این سؤال است که «چه راهنمایی برای وضع استاندارد زیست محیطی باید مقرر شود، به خصوص در مواردی که هیچ استاندارد مشخص زیست محیطی وجود ندارد؟». پاسخ به این سؤال از سه جهت مهم تلقی می‌شود زیرا اولاً به قاضی کمک می‌کند که تعادل منفعت که در پرونده‌های زیست محیطی معنی می‌دهد را کشف کند و به آن حکم دهد. دوما راهنمایی برای نهادهای اداری وضع کننده استانداردهای زیست محیطی است زمانی که دستور العمل مشخصی از قانونگذاری وجود ندارد. و نهایتاً به فعال صنعتی این کمک را می‌کند در جایی که استانداردهای زیست محیطی خاصی نیست از چه تکنولوژی و تا چه حدی از آن تکنولوژی استفاده نمایند. هرچند برخی از این اصول در عمل تأثیر آنچنانی نداشتند اما در سطوح قانونگذاری بسیار مؤثر بوده‌اند. (امیری، 1387: 59)
در حقوق ایران، به نظر می‌رسد خلاء آشکاری در این زمینه وجود دارد، عدم وجود خط و مشی شفاف در وضع مقررات زیست محیطی باعث شده است که نه تنها قوانین و مقررات کارآیی لازم را نداشته باشند، بلکه در بسیاری موارد آنچنان ناکارآمد قلمداد شده که به قانونی فراموش شده و غیر قابل اجرا بدل شوند. این در حالی است که اصول سیاستگذاری و استاندارد گذاری زیست محیطی در جهان امروز راه روشن و نسبتاً همواری در مقابل قانونگذاران زیست محیطی قرار داده است. قانونگذار زیست محیطی می‌تواند با استناد به این اصول، حداقل در زمینه صدور مجوزها کمی از ناکارآمدی سابق را جبران کند. سازمان حفاظت و بهسازی محیط زیست به عنوان اصلی‌ترین فعال زیست محیطی ایران باید این وظیفه خطیر را برعهده بگیرد، هر چند که متاسفانه به واسطه ارجحیت یافتن سیاست‌های اقتصادی (صرفاً مالی) در بسیاری موارد، مجوزهایی که بر اساس اصول مذکور باید صادر می‌شدند به فراموشی سپرده می‌شوند. در هر حال با توجه به توضیحاتی که در خصوص اصول عام استاندارد گذاری زیست محیطی داده شد نشان دادیم که از اتحادیه اروپا تمایل چشمگیری به استفاده از تحلیلهای اقتصادی به منظور بهینه سازی آلودگی دارد. مسئولیت مدنی یکی از ضمانت اجراهای تبعیت از استانداردها و اصول زیست محیطی است اکنون سوالی که با آن روبرو هستیم این است که کدامیک از قواعد مسئولیت می‌تواند آلودگی زیست محیطی را در سطح بهینه قرار دهد؟ یا به بیان دیگر کدامیک از قواعد مسئولیت مدنی برای درونی کردن پیامدهای منفی و ایجاد بازدارندگی بهترین ابزار می‌باشد؟
مسئولیت مدنی زیست محیطی: مسئولیت محض در مقابل مسئولیت مبتنی بر تقصیر
بررسی کردیم که اگر خسارت وارده به محیط زیست به واسطه عمل یک جانبه باشد، قاعده تقصیر و مسئولیت محض موجب ترغیب زیان زننده به اعمال احتیاط کارآمد و بهینه شدن هزینه اجتماعی خواهد شد. اگر خسارت وارده به محیط زیست را ناشی از عمل دو جانبه باشد، قاعده تقصیر و مسئولیت محض با دفاع تقصیر سطح احتیاط زیان زننده و زیان دیده را بهینه خواهد کرد. اما همانطور که پیش از این بحث شد، ریسک حادثه نه تنها به سطح احتیاط بلکه به میزان فعالیت نیز بستگی دارد. به همین جهت زمانی یک قاعده حقوقی کارآمد شناخته می‌شود که انگیزه اعمال احتیاط و میزان بهینه فعالیت را به طرفین بدهد. اگر ریسک حادثه ناشی از عمل یکجانبه باشد، در آن صورت قاعده تقصیر تنها سطح احتیاطش را کارآمد می‌کند و سطح فعالیت ناکارآمد باقی می‌ماند. و در صورتی که قاعده مسئولیت محض را اعمال کنیم سطح احتیاط و فعالیت کارآمد می‌شود. (پارکر،1382: 52)
اما در خصوص عمل دو جانبه، وضع قاعده مسئولیت نمی‌تواند همزمان میزان فعالیت زیان دیده و زیان زننده را بهینه سازد. در اینجا باید دید سیاست قانونگذار در راستای حمایت از فعالیت زیان زننده است یا زیان دیده. اگر سیاست حمایتی برای کاهش زیان وارد به زیان دیده است، قاعده مسئولیت محض با دفاع تقصیر اعمال خواهد شد. و در صورتی که فعالیت زیان زننده برای جامعه از ارزش بیشتری برخوردار باشد قاعده تقصیر نسبی و تقصیر با دفاع تقصیر مد نظر قرار خواهد گرفت. ادبیات حقوقی غالباً علاقه بیشتری به مسئولیت زیست محیطی محض داشته، زیرا مسئولیت محض باعث می‌شود که قربانی جبران خسارت کامل شود، و هم زمان از بار اثبات خطا و تقصیر رهایی یابد. هر چند از نقطه نظر بازدارندگی، جبران خسارت زیان دیده هدف حقوق تصادفات نمی‌باشد. وظیفه زیان زننده به جبران خسارت از زیان دیده تنها وسیله برای دستیابی به بازدارندگی کارآمد خواهد بود. استدلال جبران خسارت قربانی برای اعمال کردن مسئولیت محض در خصوص آلودگی‌های زیست محیطی در تمام موارد متقاعد کننده نیست. در واقع، بسیاری از نظام‌های حقوقی هر تخلف از هنجارهای حقوق موضوعه و آیین نامه‌ها را به عنوان تقصیر قلمداد می‌کنند. از این جهت، در این سیستم‌ها کافی است قربانی نقض یکی از مقررات را برای وقوع تقصیر ثابت کند. اینجا سوالی مطرح می‌شود که آیا قواعد مسئولیت محض موقعیت قربانی را در مقایسه با ایجاد موسع‌تری از تقصیر بالاتر می‌برد. (ادیب، 1394: 39)
همچنین نباید این نکته نادیده گرفته شود که در رژیم حقوقی مسئولیت مدنی هیچ محدودیتی اعمال نشده و قربانی مستحق دریافت کلیه خسارات می‌باشد در حالی که در بسیاری از کیس های محیط زیستی مسئولیت محض در ابتدا ذکر شده از جمله در کنوانسیون‌های بین المللی مربوط به آلودگی‌های اتمی و نفتی، اما در آنها سقف مالی و محدودیت‌های دیگری روی حقوق زیان دیده قرار داده شده است. به نظر می‌رسد باور جبران خسارت از مسئولیت محض از این رو با تردید رو به برو است. (عباسپور،1377: 201)
گرچه بحث سنتی جبران خسارت زیان دیده ممکن است مقدمه توجیه کننده‌ای برای مسئولیت محض آلودگی زیست محیطی نباشد. اما از منظر بازدارندگی می‌توان دلایل موجهی برای اعمال مسئولیت محض پیدا کرد. اگر حادثه هسته‌ای را به عنوان یک حادثه یک جانبه تلقی کنیم، در این صورت سود ناشی از قواعد مسئولیت محض این خواهد بود که زیان زننده سطح فعالیت و احتیاط را هر دو بهینه کند. از آنجایی که قربانی تاثیری در ریسک حادثه نداشته، مسئولیت محض اولین و بهترین راه حل می‌باشد، به این دلیل که آلوده کننده بالقوه انگیزه کارآمدی برای کاهش حادثه داشته باشد. به نظر می‌رسد، تمایل مشهودی به سمت مسئولیت محض، با توجه به تفاوت‌های اعمال قاعده تقصیر و مسئولیت محض در پرونده‌های زیست محیطی وجود دارد. بسیاری از موارد آلودگی محیط زیستی به واقع حادثه یک جانبه بوده بدین معنی که فقط زیان زننده در آن ریسک حادثه دخالت داشته است. در مواردی که زیان دیده بتواند خسارات را بعد از وقوع حادثه کاهش دهد، سطح فعالیت زیان دیده ملاک نبوده، ولی سطح احتیاطش برای کاهش ریسک حادثه ملاک است. این موارد می‌تواند با اضافه کردن دفاع تقصیر به مسئولیت محض حل شود. (امیر ارجمند،1384: 123)
در خصوص وضع قاعده مسئولیت تمایل نسبتاً شدیدی به سمت مسئولیت محض در خسارات محیط زیستی دارند، به طور مثال در قانون مسئولیت مدنی ناشی از خسارات زیست محیطی آلمان مصوب 1991 این تمایل به وضوح دیده می‌شود. به صورت کلی، فرض بر این است که اطلاعات در خصوص سطح احتیاط کارآمد در دست صنایع است، در نتیجه دفاع قابل قبولی به نفع مسئولیت محض وجود خواهد داشت. به زبان دیگر، مسئولیت محض تمامی بار هزینه اطلاعاتی را به سمت زیان زننده بالقوه تغییر می‌دهد. در ماده 14 کاغذ سفید اتحادیه اروپا 2000 آمده است که: «مسئولیت به اعمال احتیاط بهینه راهنمایی می‌کند و در نتیجه از به وجود آمدن ریسک و خسارت دیدن بیشتر جلوگیری می‌کند. به علاوه سرمایه گذاری بر پروژه‌های تحقیق و توسعه را به منظور بالا بردن اطلاعات و تکنولوژی تشویق خواهد کرد».
در کنار نظراتی که مسئولیت محض مورد تأیید است، انتقادات فراوانی نیز بدان وارد است. یکی از مشکلات بحث فروض مورد نظر برای کشیدن مدل اقتصادی این مسئولیت محض است. یکی از این فروض بی تفاوت بودن ریسک حادثه است. اگر زیان زننده بالقوه را ریسک گریز تصور کنیم مسئولیت محض تنها در صورتی می‌تواند کارآیی خود را داشته باشد که ریسک گریزی زیان زننده توسط عاملی همچون بیمه خنثی شود. به علاوه در مباحث مطرح شده همیشه فرض بر این بوده که قاضی در محاسبه خسارت تمامی داده‌ها و اطلاعات لازم را دارد، اما اگر دادگاه در تشخیص میزان خسارت اشتباه بکند، مسئولیت محض کارآیی لازم را نخواهد داشت زیرا بازدارندگی مورد انتظار را از دست خواهد داد. در حقوق ایران با توجه به مباحث مربوط به عدم شفافیت در خصوص فعالیت صنایع، به نظر می‌رسد اعمال مسئولیت محض قابل قبول‌تر از مسئولیت مبتنی بر تقصیر باشد، اما با توجه به سیاستهای حمایتی دولت از صنایع راه حل قانون همچنان مسئولیت مبتنی بر تقصیر است، هرچند ناکارآمدی آن به وضوح قابل رویت است.
فرض دیگری که در مدل اقتصادی مسئولیت محض مطرح گشته است، جبران خسارت کامل زیان دیده است که موجب بازدارندگی بهینه می‌شود، اما در صورتی که میزان خسارت از دارایی زیان زننده تجاوز کند در اینجا مسئولیت محض دیگر بازدارندگی نخواهد داشت. زیان زننده احتمالی، حادثه را تا جایی در نظر می‌گیرد که با دارایی او برابر باشد، اگر سرمایه او کمتر از میزان خسارت احتمالی باشد، او کمتر از میزان احتیاط کارآمد را اعمال می‌کند. اعسار در پرداخت خسارت تحت قاعده تقصیر مشکل کوچکتری به نظر می‌رسد زیرا در صورتی که هزینه اعمال احتیاط کارآمد از جبران خسارت کمتر باشد، او احتیاط کارآمد را اعمال خواهد کرد. مشکل دیگری که در خصوص اعمال مسئولیت محض مطرح شده است نادیده گرفتن سود ناشی از فعالیت می‌باشد. بسیاری از فعالیت‌هایی خسارات آور هم زمان دارای منافع اجتماعی فراوانی هستند. مثال واضح آن کارخانه دارو سازی می‌باشد. در این موارد در صورت اعمال قاعده مسئولیت محض، جامعه را از میزان قابل توجهی منفعت اجتماعی که بدان نیازمند است محروم خواهیم کرد با این دید، اعمال قاعده تقصیر بهینه خواهد بود، در صورتی که هزینه اجتماعی کمتری به جامعه وارد شود. با وجود نقدهایی که به مسئولیت محض وارد است، نمی‌توان اثر مسئولیت محض در خصوص رابطه سبیبت و جلوگیری از خسارت را نادیده گرفت. بزرگ‌ترین استدلال در خصوص مسئولیت محض این است که زیان زننده را مجبور می‌کند که تمامی اقدامات پیشگیرانه کارآمد را برای جلوگیری از ورود خسارات اعمال کند، حتی اگر این اقدامات قابل شناسایی نباشد توسط قاضی که استانداردهای قاعده تقصیر را مشخص می‌کرده است. در حوزه محیط زیست بیشتر از آنکه نیازمندترمیم و جبران خسارت زیست محیطی باشیم، به دنبال بازدارندگی و تشویق به جلوگیری از ورود خسارت بیشتر هستیم. بنابراین تمایل به سمت مسئولیت محض زیست محیطی منطقی به نظر می‌رسد. در اتحادیه اروپا در سند سبز 1993 در خصوص جبران خسارت زیست محیطی سیاستگذاری کمیسیون اروپایی انتخاب‌های متعددی را برای قانونگذار قرار داده است، که در میان آنها تمایل آشکاری به سمت وضع مسئولیت محض داشته است. هر چند دیدگاه کمیسیون در کاغذ سفید 2000 نسبت به انتخاب میان قاعده تقصیر و مسئولیت محض متعادل‌تر شده است، اما کمیسیون قاعده مسئولیت محض را برای تمامی خساراتی که ناشی از فعالیت‌های پر خطر اجباری دانسته است و برای فعالیت‌های دیگر میان قاعده تقصیر و مسئولیت محض را مخیر دانسته است. فرض کمیسیون در اینجا این بوده است که در فعالیت پرخطر ریسک ناشی از فعالیت زیان زننده در ریسک حادثه مؤثر باشد، با اضافه کردن دفاع تقصیر می‌توان رفتار اورا نیز بهینه کرد. (ولائى،1388: 39)
رابطه سببیت مبهم
ابهام در «رابطه سببیت» موجب می‌شود که نه تنها پیدا نمودن پاسخی یکسان به پرونده‌های مشابه غیر ممکن باشد بلکه موجب سر درگمی قضات و محققان حقوقی را می‌شود. به نظر می‌رسد گفتن این عبارت که رابطه سببیت یکی از جنجال برانگیزترین، گیج کننده ترین و اختلاف برانگیزترین قسمت‌های حقوق است نادرست نباشد. در ادبیات حقوقی به منظور یافتن رابطه سببیت معمولاً به دیدگاه فلسفی در خصوص رابطه سببیت توجه می‌کند و سعی در مشخص کردن «سبب» و سپس القای آن معنی به پرونده مطروحه دارند. در نوشته‌های حقوقی، برای تمیز سبب گفته شده است که: «فعلی است که اگر انجام نمی‌شد، خسارت نیز به بار نمی‌آمد». فرضی که تاکنون بر اساس آن پیش رفتیم، علم به وجود رابطه سببیت و افزایش ریسک حادثه به واسطه عوامل مشخص بوده است. اما حقیقت آن است که اثبات رابطه سببیت و افزایش ریسک حهمیشه آسان نیست و دراکثر پرونده‌های زیست محیطی اثبات تأثیر فعالیت بر بالا رفتن ریسک حادثه و رابطه سببیت بسیار مشکل است. یکی از مثال‌های معروف در خصوص ابهام در رابطه سببیت، مثال معروف نیروگاه هسته‌ای است که با نشات مواد رادیو اکتیو موجی می‌شود که بیماری سرطان افزایش پیدا کند. در این مثال عنوان می‌گردد که در منطقه به صورت طبیعی سالانه 100 نفر به سرطان مبتلا می‌شدند اما نشات مواد رادیو اکتیو موجب شده است که 111 نفر به سرطان مبتلا شوند که مشخصاً 11 نفر از آنان قربانی نشات مواد رادیو اکتیو هستند.
ریزو و آرنولد عنوان می‌کنند که رابطه سببیت باید با محصول نهایی موضوع فعالیت برابر باشد با همان میزان که فعالیت در افزایش ریسک حادثه مؤثر بوده است. با توجه به این تعریف کارخانه تنها نسبت به خسارت وارده به 11 نفر مسئول است. اما سؤال اینجاست که کدامیک از این 111 نفر، سرطانشان به واسطه نشات مواد رادیو اکتیو بوده است. فعالیت کارخانه موجود افزایش ریسک حادثه به میزان کمتر از 10 درصد شده است. احتمال اینکه هر کدام از این افراد به واسطه رادیو اکتیو به سرطان مبتلا شده باشند از 10 درصد کمتر است. اگر به هر کدام از این 111 نفر اجازه اقامه دعوا به منظور جبران خسارت کامل را بدهیم، قطعاً ناکارآمد و هزینه اداری زیادی به همراه خواهد داشت. و به علاوه نمی‌توان درصدی که فعالیت کارخانه موجب افزایش ریسک ابتلا به سرطان را نادیده گرفت. (مشهدی،1391: 40)
اکنون سؤال این است که چگونه حقوق باید در جایی که در میزان تأثیر فعل زیانبار قطعیت وجود ندارد وارد عمل شود. و از منظر تحلیل اقتصادی حقوق این سؤال مطرح است که چه نوع قاعده مسئولیتی می‌تواند به محدودیت ریسک افزایش یافته و مستثنی شدن مسئولیت ناشی از ریسک زمینه از آن منتهی شود؟
مسئولیت آستانه
مسئولیت آستانه، زمانی مورد استفاده قرار می‌گرفت که تأثیر فعل زیانبار بیش از 50 درصد بود، و در آن صورت زیان زننده مسئول جبران کلیه خسارات بود. این مسئولیت سالها در آمریکا اعمال می‌شد اما مورد انتقاد بود زیرا اولاً غیر عادلانه بود و ثانیاً غیرکارآمد بود. این مسئولیت غیر کارآمد است زیرا موجب عدم بازدارندگی کارآمد است. به طور مثال اگر احتمال همیشه پایین‌تر از حدی باشد که تعیین شده است به طور مثال افزایش 10 درصدی سرطان‌ها به واسطه نشات مواد سمی بدون جبران خسارت باقی می‌ماند و زیان زننده انگیزه برای اعمال احتیاط نخواهد داشت. و غیر عادلانه است زیرا زیان زننده بعضاً تنها 60 درصد ریسک حادثه را بالا می‌برد اما باید به میزان 100 درصد جبران خسارت کند، حداقل 40 درصد خسارت وارده از عمل او ناشی نمی‌شده است و او نسبت به آن 40 درصد هیچ کنترلی ندارد.
مسئولیت نسبی
در مسئولیت نسبی، زیان زننده تنها قسمتی از خسارت قربانی را جبران می‌کند. اگر مثلاً 40 درصد ریسک حادثه توسط فعالیت زیان زننده افزایش یافته است، او تنها مسئولیت جبران همان 40 درصد را دارد. سود ناشی از این روش این است که به دلیل آنکه زیان زننده تنها نسبت به ریسکی که ایجاد می‌کند مسئولیت دارد بازدارندگی کارآمد خواهد بود. این قاعده به سود قربانی نیز می‌تواند باشد. زیرا در صورت اعمال مسئولیت آستانه، حتماً باید بیش از 40 درصد ریسک حادثه افزایش یافته باشد تا قربانی بتوانند جبران خسارت را تقاضا کند. اما در مسئولیت نسبی حداقل 40 درصد از خسارت را دریافت خواهد کرد.
سبب جایگزین
در مثال شیوع بیماری‌های تنفسی در میان کودکان ساکن در مناطق اطراف کارخانه‌های نساجی می‌توان از قاعده سبب جایگزین استفاده نمود، بدین مفهوم که زیان دیدگاه می‌توانند نسبت به هر کدام از کارخانجات اعلام خسارت بکنند البته خوانده دعوا می‌تواند با اثبات اینکه فعل او، عامل زیان نبوده است از مسئولیت مبرا گردد. یکی از مثال‌های واقعی در خصوص استفاده از قاعده سبب جایگزین در پرونده معروف فرزندان مادرانی که داروی دز را استفاده می‌کردند. در این پرونده، مردی ادعا کرد که مادرش به هنگام حاملگی داروی دز را مصرف کرده است و در نتیجه عیب این محصول او مبتلا به سرطان شده استو خواهان دعوا، امکان اینکه ثابت کند که مادرش از داروی کدامیک از تولید کنندگان را مصرف کرده است نداشت. دادگاه‌های هلند در این مثال قاعده سبب جایگزین را اعمال کرده‌اند و تنها با شرط اثبات این امر که او نمی‌توانسته محصولی که به خواهان صدمه زده است بفروشد، از مسئولیت معاف می‌شود. در برخی از ارا صادره با استفاده از سبب جایگزین، شرط اثبات خلاف برداشته شد. در این آرا مسئولیت بر پایه ایجاد خطر به طور کلی است نه ایجاد خطر در یک مورد خاص. بنابراین زیان زننده بالقوه نمی‌تواند با اثبات اینکه خسارت از محصول او به بار نیامده است، از مسئولیت جمعی برهد. در واقع کارکرد مسئولیت جمعی هر چند شبیه به مسئولیت تضامنی است، اما با آن تفاوت دارد، زیرا سهم هر تولید کننده را تنها از او می‌توان مطالبه کرد نه از دیگران. (عمید زنجانی،1382: 40)
نتایج عملی ناشی از این پرونده و پرونده‌های مشابه حاکی از آن است که حتی اگر آستانه مسئولیت توسط نظام قضایی انتخاب نشود، نهایتاً با اعمال مسئولیت جمعی یا مسئولیت جایگزین با انتقال بار اثبات دعوا، به همان نتیجه خواهیم رسید. به واسطه این قواعد ممکن است کارخانه مجبور به جبران خسارت فعالیت کارخانه‌های دیگری را نیز بر عهده بگیرد که زمان اقامه دعوا فعالیت خود را متوقف کرده بودند. در این خصوص پرداخت خسارت به منظور دستیانی به بازدارندگی، کارآیی لازم را نخواهد داشت. پس به نظر می‌رسد مسئولیت نسبی در این پرونده‌ها از منظر اقتصادی مورد تأیید بوده است. (غلامعلی زاده،1392: 91)
رویکرد حقوق ایران در مواجه با سبب مبهم
در حقوق ایران در حوزه مسئولیت مدنی زیست محیطی، قواعد سنتی مسئولیت مدنی همچنان مورد استفاده قرار می‌گیرند. بدین مفهوم که هر سه عنصر برقراری مسئولیت مدنی (تقصیر، زیان و رابطه سببیت) باید احراز شود. اما همان طور که گفته شد، در زمینه حقوق محیط زیست استفاده از قواعد سنتی مسئولیت مدنی ناکارآمد خواهد بود، زیرا نه تنها اثبات تقصیر پر هزینه و بعضاً غیر ممکن است، بلکه رابطه سببیت با پیچیدگی‌هایی که پیشتر ذکر کرده‌ایم مواجه است. هر چند در مثال نیروگاه هسته‌ای، مباحث تئوری حقوق ایران مورد مطالعه قرار گرفته‌اند، اما در رویه قضایی این مباحث همچنان مسکوت باقی مانده‌اند. در حقوق ایران، مثال نشات مواد رادیو اکتیو و افزایش میزان مبتلایان به سرطان در زمره موارد مطروح در سبب مجمل قرار می‌گیرند. بدین معنا که دو علت موجب بیماری سرطان بوده است، یکی از تشعشات هسته‌ای و دیگری سایر عوامل راه حقوقی ایران در صورت مواجه با سبب مجمل استفاده از قاعده قرعه است. هر چند برخی از حقوقدانان استفاده از قاعده قرعه تنها در حدود نص قانون مجاز دانسته‌اند و دلایل قاعده قرعه را ضعیف و سست ارزیابی کرده‌اند، اما در مقابل به نظر برخی از فقها و حقوقدانان، قرعه در موارد مشکل، یعنی جایی که دلیل شرعی و قانونی معتبر برای خروج از شبهه و اجمال وجود ندارد، از راه‌های معتبر است.
سوالی که در اینجا مطرح می‌شود این است که آیا اعمال قاعده قرعه از منظر اقتصادی کارآمد است یا خیر؟ در مثال کارخانه اتمی ابهام در این است یازده نفری که به واسطه نشات مواد رادیو اکتیو به سرطان مبتلا شده‌اند کدامیک هستند. به دو شیوه در اینجا می‌توان از قاعده قرعه استفاده کرد. نخست آنکه برای هر فرد میان اینکه علت سرطانش مواد رادیو اکتیو بوده یا سایر موارد به قرعه یکی را انتخاب کرد. دوم آنکه اسم یازده نفر از 111 نفر را به قید قرعه انتخاب نمود.
هر دو راه حل مستلزم این است که با این فرض جلو برویم که هر صد و یازده نفر بر علیه نیروگاه اتمی اقامه دعوا کرده‌اند که این خود هزینه بالایی را بر جامعه بار خواهد کرد. همچنین اگر بر اساس نص ماده 315 جلو رفته و میان علت زیان به قید قرعه انتخاب کنیم با این معضل رو به رو خواهیم بود که احتمال اینکه بیش از 11 نفر- که تعداد افرادی آیت که به علت نشات مواد رادیو اکتیو به سرطان مبتلا شده‌اند – داشته باشیم زیاد است که در این صورت نیروگاه هسته‌ای را مجبور به جبران خسارتی خواهیم کرد که در آن دخیل نبوده است. اما در صورتی که قرعه در میان مبتلایان به سرطان باشد، و یازده نفر از آنان به قید قرعه انتخاب شوند، می‌توان گفت در این صورت زیان زننده بالقوه به اعمال احتیاط بهینه ترغیب خواهد شد. ولی در خصوص کاهش هزینه‌های اجتماعی با این معضل رو به رو خواهیم بود که هر چند هزینه ناشی از خسارات وارده به 11 نفر توسط نیروگاه اتمی درونی شده است اما هزینه اداری ناشی از اقامه دعوا در این مورد بسیار بالا خواهد بود و به تبع آن هزینه اجتماعی کاهش چشمگیری نخواهد داشت. به علاوه این راهکار ناعادلانه است، زیرا که ممکن است خسارت وارده به فردی که به واسطه نشات مواد رادیو اکتیو به سرطان مبتلا شده است، جبران نشده باقی بماند. (نوری،1372: 301)
اما این سؤال که آیا مثال نیروگاه هسته‌ای افزایش ریسک یا یک سبب مجزا، ما را به سمت دیدگاه دومی راهنمایی می‌کند در آن فعالیت کارخانه را افزایش ریسک ابتلا به سرطان را بالا برده است. و به همین دلیل، فعالیت کارخانه در کنار عوامل دیگر همچون طبیعت، ژن و تغذیه و غیره به ابتلا به سرطان کمک کرده است. در این مفهوم با سبب متعدد رو به رو هستیم نه صرفاً سبب مجمل. حقیقت موضوعات این چنینی به واقع افزایش ریسک است، زیرا اثبات مبتلا شدن به بیماری صرفاً به واسطه تشعشات یا عوامل طبیعی بوده است، در حال حاضر، غیر ممکن است.
در تعدد اسباب، به نظر می‌رسد اینجا باید بحث نظریه بر حسب میزان تأثیر را پذیرفت. به موجب این نظریه نباید میان اسباب و شرایطی که زیانی را به بار آورده است تفاوتی قائل شد. هر دوی این اسباب در وقوع ضرر سهم داشته‌اند. ونیروگاه هسته‌ای نسبت به میزان تاثیرش در ابتلاء به سرطان مسئولیت جبران خسارت را بر عهده دارد. در اینجا همانند مسئولیت نسبی باید ده درصد خسارت 111 نفر توسط کارخانه جبران شود. و اعمال این قاعده نیز می‌تواند کارآیی از منظر اقتصادی را به همراه داشته باشد. (مستقیمی،1377: 210)
در مثال دوم که بحث کارخانه‌های نساجی و ابتلای کودکان به بیماری‌های تنفسی با سبب متعدد رو به رو خواهیم بود. در این موارد با این سؤال رو به رو هستیم که هر کارخانه باید به چه میزانی خسارت را جبران کنند؟ و همچنین این سؤال که در مواردی که کارخانه‌ای فعالیت خود را متوقف کرده است چه باید کرد؟ در نظام حقوقی ایران به راستی پاسخ مشخصی در مقابل این سؤالات وجود ندارد. هر چند با استفاده از مبنای تئوری به نظر می‌رسد باید به استناد به میزان احتیاط و فعالیت کارخانجات هر یک را مسئول جبران نسبی از خسارت دانست. بدین وسیله نه تنها میزان احتیاط زیان زنندگان بالقوه بهینه خواهد شد، بلکه هزینه اجتماعی وارد به جامعه نیز در سطح کارآمدی قرار خواهد گرفت. در مواردی که برخی از کارخانه‌ها فعالیت خود را متوقف کرده‌اند دولت نقش سازنده‌ای را بر عهده دارد. دولت به عنوان اصلی‌ترین نهادی که حمایت و حفاظت محیط زیست را در ایران بر عهده دارد باید صندوقی همانند صندوق تأمین خسارت‌های بدنی رد قانون بیمه اجباری مسئولیت مدنی دارندگان وسیله نقلیه را تأسیس کند و از افراد حقیقی و حقوقی فعال در حوزه‌های مختلف که به صورت بالقوه احتمال خسارت زدن به محیط زیست را دارند، مبالغی تحت عنوان مجوز فعالیت سالانه دریافت کنند، همچنین با نظارت دقیق بر فعالیت آنها با برقراری استانداردهای مشخص و یا حداقل وضع اصول استادنداردگذاری زیست محیطی به صورت راهبردی از ورود خسارات زیست محیطی تا حد قابل توجهی جلوگیری نمایند.
نتیجه گیری
به منظور حمایت از محیط زیست و اجرای قوانین زیست محیطی، می‌توان از ابزارهای اجرایی همچون وضع مالیات، ضمانت اجرای مدنی و کیفری استفاده کرد. در این تحقیق با استفاده از تحلیل‌های اقتصادی قواعد و مقررات دو مسئولیت مدنی و کیفری زیست محیطی سعی بر آن داشتیم که الگوی مناسبی به منظور حمایت از محیط زیست ارائه دهیم. در این راه با نگاهی به حقوق اتحادیه اروپا که با وضع قوانین و مقررات زیست محیطی نوین، در حوزه محیط زیست یکی از پیشروان اصلی محسوب می‌شود و تطبیق این قواعد و مقررات با حقوق ایران، تلاش کنیم بهترین و کارآمدترین قواعد را استخراج نماییم.
با مطالعه مقررات اتحادیه اروپا در می‌یابیم که هدف اصلی طراحی نظام مسئولیت مدنی ناشی از خسارات زیست محیطی بر این مبنا قرار گرفته است که قواعد مسئولیت مدنی سنتی در زمینه خسارات زیست محیطی از کارآیی لازم برخوردار نبوده‌اند. هر چند استفاده از قواعد مسئولیت سنتی در ارتباط با تحقق ارکان مسئولیت زیست محیطی، عوامل توجیه کننده آن و شیوه‌های جبران خسارت قابل استفاده هستند و تنها در پاسخگویی به منافع عمومی ناتوان و ناکارآمد می‌باشند. تحول در قواعد مسئولیت مدنی زیست محیطی در اتحادیه اروپا کاملاً چشمگیر بوده است. به تصویب رساندن دستورالعمل‌های متعدد در این زمینه و همچنین تجدید نظر و تصویب قوانین جدید زیست محیطی در کشورهای عضو نمود آشار این حقیقت است. این در حالی است که در حقوق ایران در مسئولیت مدنی زیست محیطی مهجور باقی مانده است. نه تنها در قوانین و مقررات خاص زیست محیطی کمتر از 27 درصد موارد ضمانت اجراهای مدنی اشاره شده است. بلکه در اکثر پرونده‌های زیست محیطی ایران این مسئله قابل مشاهده است که در مواجه به مسئولیت مدنی زیست محیطی به قانون مدنی مصوب 1313 ارجاع داده می‌شود که در حیطه محیط زیست مشخصاً ناکارآمد است. در مواجه با خسارت زیست محیطی دو نکته اصلی باید مورد توجه قرار بگیرد اولاً خسارت زیست محیطی بعضاً در طی زمان به وقوع می‌پیوندد، ثانیاً به واسطه غیر قابل جبران بودن خسارات زیست محیطی نباید تنها به جبران خسارت توجه کرد، بلکه تمرکز بیشتر را باید بر بازدارندگی قرار داد. شاید این دو اصل بوده است که موحب شده اصول عام زیست محیطی امروزه نه تنها به عنوان راهنمای سیاستگذاری های زیست محیطی قلمداد شوند بلکه به شکل الزام آور وارد قواعد و مقررات زیست محیطی شوند. اصل پیشگیرانه، اصل آلوده کننده باید بپردازد، اصل دسترسی به اطلاعات و اصل احتیاطی از جمله این اصول هستند. به علاوه اصل توسعه پایدار و تجلی این اصل در حقوق مسئولیت مدنی و کیفری را نبادی فراموش کرد. به طور مثال در قانون برنامه پنجم توسعه، قانونگذار وظیفه وضع استانداردهای زیست محیطی در راستای این اصل را برعهده سازمان محیط زیست قرار داده است. هر چند نباید تلاش‌های سازمان حفاظت و بهسازی محیط زیست را در این زمینه‌ها نادیده گرفت، اما متاسفانه هنوز این اصل به درستی در حقوق ایران مورد اجرا قرار نگرفته است. رویکرد حقوق ایران در این زمینه مسئولیت مدنی زیست محیطی همچنان بر پایه مسئولیت مدنی سنتی و قاعده تقصیر می‌باشد. این در حالی است که با استفاده از قاعده تقصیر نه تنها هزینه اثبات تقصیر خسارت بالا می‌رود، بلکه در اکثر موارد با توجه به اینکه خسارات زیست محیطی در مدت زمان طولانی به وقوع می‌پیوندند، اثبات آن را غیر قابل ممکن یا پر هزینه می‌نماید. در کنوانسیون‌های بین المللی زیست محیطی و در مقررات اروپایی قاعده مسئولیت محض به منظور ایجاد بازدارندگی و جبران خسارت زیست محیطی معرفی شده است. هر چند قاعده نیز مبرا از اشکال نخواهد بود. اشکالاتی همچون اعسار زیان زننده بالقوه از پرداخت خسارت و ایجاد مشکلات اقتصادی همچون از میان بردن رقابت، ایجاد انحصار و جلوگیری از سرمایه گذاری‌های مفید بر این قاعده وارد است. با وجود این، بیمه و صندوق‌های مشترک جبران خسارت می‌توانند تا حدی مشکل اعسار را کاهش دهند. در خصوص مشکلات اقتصادی، در صورت همکاری دولت و قوه مقننه و قضاییه در این زمینه‌ها این معضلات به مراتب از صدمه‌های جبران ناپذیر زیست محیطی کم هزینه‌تر خواهد بود. به علاوه در صورتی که در جامعه افکار عمومی با معضلات و مشکلات زیست محیطی آشنا باشند، خود به خود شهروندان به سمت صنایع پاک راهنمایی خواهند شد و لزوماً اعمال قاعده مسئولیت محض مشکلات مفروض را پدید نخواهد آورد. مسئولیت محض زیست محیطی تا جایی کارآیی دارد که کلیه زیان زنندگان قابل شناسایی باشند و خسارات همگی از بدون عمد بوده‌اند. این در حالی است که، در دنیای واقعی مخربان زیست محیطی در بسیاری از موارد غیر قابل شناسایی هستند و به علاوه در برخی موارد فعالان و صاحبان صنایع سود خود را در عملی می‌دانند که تخریب محیط زیست را به همراه دارد. به همین جهت، مسئولیت مدنی زیست محیطی صرف کفایت نخواهد کرد و نیاز به شناسایی مسئولیت کیفری محیط زیست نیز خواهیم داشت.
فهرست منابع و مآخذ

به دنبال اهداف کاربردی لازم به ذکر است نوع بهره­وری بهره­وران (گروه صنعتی ایران خودرو، ایساکو، امدادخودرو ایران) این اهداف به شرح ذیل می باشد:

پاسخگویی مطلوب به نیازها و انتظارات مشتریان گروه صنعتی ایران خودرو در رابطه با خدمات پس از فروش با توجه به افزایش فراوانی خودروهای تولیدی گروه صنعتی ایران خودرو و گسترش توزیع محصولات و تنوع آنها در سراسر کشور
مینیمم سازی تابع هزینه به منظور بهینه سازی استراتژی فروش جهت حفظ بقا و افزایش حاشیه ی سود شرکت به منظور گسترش سطح خدمت رسانی در کشور
 
 
1-4- چهارچوب نظری پژوهش
لازمه حفظ و افزایش رضایت امدادخواهان، حفظ بقا و گسترش سطح خدمت رسانی در کشور به خودروهای امدادخواه، فروش بهینه خدمات امدادی است و این مهم مستلزم آسیب شناسی استراتژی موجود فروش خدمات امدادی و پیشنهاد استراتژی فروش جدید است.

 
 

1-5- سؤالات پژوهش
در این پژوهش سعی خواهد شد تا با آسیب شناسی استراتژی فروش شرکت امداد خودرو ایران و شناسایی عوامل مؤثر بر افزایش سهم بازار خدمات خودرویی مرتبط با خدمات طلایی، به کمینه سازی تابع هزینه شرکت به منظور تعمیق بازار و کسب سهم بیشتر بازار خدمات خودرویی و ارائه نقشه راه فروش اثر بخش پرداخته شود لذا با توجه به اینکه منبع عمده درآمد شرکت از فروش کارت اشتراک طلایی در سطوح مختلف می باشد سؤالات ذیل مطرح میگردد:

کجروی­ها و مشکلات استراتژی فروش موجود چیست؟
با آسیب شناسی استراتژی فروش موجود، تابع هزینه ای که مشخص کند در هریک از دفاتر منطقه ای کشور، چه نوع خدماتی به کدام یک از گروه های خودرویی ایران خودرو بفروش برسد تا این تابع کمینه گردد و استراتژی فروش بهینه گردد کدام است؟
به دنبال بهینه سازی استراتژی فروش نقشه راه اثربخش در راستای کسب سهم بیشتر از بازار چیست؟
 
1-6- فرضیه­های پژوهش

بین آسیب شناسی استراتژی فروش با ارائه نقشه راه اثر بخش رابطه معنی داری وجود دارد.
بهینه سازی استراتژی فروش بر کسب سهم بیشتر از بازار مؤثر می باشد.
میزان فروش کارت طلایی به عنوان منبع عمده درآمدی شرکت با کمینه سازی تابع هزینه متناسب است.
رفتار مشتری در اخذ خدمات بر کمینه سازی تابع هزینه به منظور افزایش سهم بازار و بهینه سازی استراتژی فروش موثر است.
 
 
 
1-7- قلمرو پژوهش
قلمرو پژوهش حاضر در سه زمینه قلمرو موضوعی،‌ مکامی و زمانی به شرح زیر می باشد:
1-7-1- قلمرو موضوعی پژوهش
قلمرو موضوعی این پژوهش شامل آسیب شناسی و بهینه سازی استراتژی فروش شرکت امداد خودروی ایران و ارائه نقشه راه اثربخش در راستای کسب سهم بیشتر از بازار خدمات پس از فروش خودرو با رویکرد OR می باشد.
1-7-2- قلمرو مکانی پژوهش
قلمرو مکانی این پژوهش در شرکت امدادخودرو ایران می­باشد. شرکت امدادخودرو ایران یک شرکت خدماتی است که با هدف ارایه خدمات پس از فروش خودروهای سواری در ایران و جهت حمایت از محصولات داخلی تاسیس شده است. اهمیت خدمات به این دلیل است که این شرکت اولین به دنبال اهداف کاربردی لازم به ذکر است نوع بهره­وری بهره­وران (گروه صنعتی ایران خودرو، ایساکو، امدادخودرو ایران) این اهداف به شرح ذیل می باشد: پاسخگویی مطلوب به نیازها و انتظارات مشتریان گروه صنعتی ایران خودرو در رابطه با خدمات پس از فروش با توجه به افزایش فراوانی خودروهای تولیدی گروه صنعتی ایران خودرو و گسترش توزیع محصولات و تنوع آنها در سراسر کشور مینیمم سازی تابع هزینه به منظور بهینه سازی استراتژی فروش جهت حفظ بقا و افزایش حاشیه ی سود شرکت به منظور گسترش سطح خدمت رسانی در کشور 1-4- چهارچوب نظری پژوهش لازمه حفظ و افزایش رضایت امدادخواهان، حفظ بقا و گسترش سطح خدمت رسانی در کشور به خودروهای امدادخواه، فروش بهینه خدمات امدادی است و این مهم مستلزم آسیب شناسی استراتژی موجود فروش خدمات امدادی و پیشنهاد استراتژی فروش جدید است. پایان نامه پیش فروش خدمات و کسب سهم بیشتر بازار خدمات خودرویی پایان نامه پیش فروش خدمات و کسب سهم بیشتر بازار خدمات خودرویی مرتبط با خدمات طلایی 1-5- سؤالات پژوهش در این پژوهش سعی خواهد شد تا با آسیب شناسی استراتژی فروش شرکت امداد خودرو ایران و شناسایی عوامل مؤثر بر افزایش سهم بازار خدمات خودرویی مرتبط با خدمات طلایی، به کمینه سازی تابع هزینه شرکت به منظور تعمیق بازار و کسب سهم بیشتر بازار خدمات خودرویی و ارائه نقشه راه فروش اثر بخش پرداخته شود لذا با توجه به اینکه منبع عمده درآمد شرکت از فروش کارت اشتراک طلایی در سطوح مختلف می باشد سؤالات ذیل مطرح میگردد: کجروی­ها و مشکلات استراتژی فروش موجود چیست؟ با آسیب شناسی استراتژی فروش موجود، تابع هزینه ای که مشخص کند در هریک از دفاتر منطقه ای کشور، چه نوع خدماتی به کدام یک از گروه های خودرویی ایران خودرو بفروش برسد تا این تابع کمینه گردد و استراتژی فروش بهینه گردد کدام است؟ به دنبال بهینه سازی استراتژی فروش نقشه راه اثربخش در راستای کسب سهم بیشتر از بازار چیست؟ 1-6- فرضیه­های پژوهش بین آسیب شناسی استراتژی فروش با ارائه نقشه راه اثر بخش رابطه معنی داری وجود دارد. بهینه سازی استراتژی فروش بر کسب سهم بیشتر از بازار مؤثر می باشد. میزان فروش کارت طلایی به عنوان منبع عمده درآمدی شرکت با کمینه سازی تابع هزینه متناسب است. رفتار مشتری در اخذ خدمات بر کمینه سازی تابع هزینه به منظور افزایش سهم بازار و بهینه سازی استراتژی فروش موثر است. 1-7- قلمرو پژوهش قلمرو پژوهش حاضر در سه زمینه قلمرو موضوعی،‌ مکامی و زمانی به شرح زیر می باشد: 1-7-1- قلمرو موضوعی پژوهش قلمرو موضوعی این پژوهش شامل آسیب شناسی و بهینه سازی استراتژی فروش شرکت امداد خودروی ایران و ارائه نقشه راه اثربخش در راستای کسب سهم بیشتر از بازار خدمات پس از فروش خودرو با رویکرد OR می باشد. 1-7-2- قلمرو مکانی پژوهش قلمرو مکانی این پژوهش در شرکت امدادخودرو ایران می­باشد. شرکت امدادخودرو ایران یک شرکت خدماتی است که با هدف ارایه خدمات پس از فروش خودروهای سواری در ایران و جهت حمایت از محصولات داخلی تاسیس شده است. اهمیت خدمات به این دلیل است که این شرکت اولین رابط محصول با سازنده بالافاصله پس از تحویل خودرو به مشتری می­باشد که در سال­های بعدی نیز این رابطه ادامه خواهد یافت و سرخط زنجیره خدمات پس از فروش و خدمات فوریتی و ویژه به حساب می­آید. 1-7-3- قلمرو زمانی پژوهش دامنه زمانی این پژوهش 1-8- روش پژوهش تجزیه و تحلیل داده­ها با استفاده از روش­های آمار توصیفی[1] و با استفاده از نرم افزار گمس (GAMS[2]) از نرم افزارهای تحقیق در عملیات (OR[3]) صورت می­پذیرد. موضوع آمار توصیفی تنظیم و طبقه‌بندی داده‌ها، نمایش ترسیمی، و محاسبه مقادیری از قبیل نما، میانگین، میانه و غیره می‌باشد که حاکی از مشخصات یکایک اعضای جامعه مورد بحث است. در آمار توصیفی اطلاعات حاصل از یک گروه، همان گروه را توصیف می‌کند و اطلاعات به دست آمده به دسته‌های مشابه تعمیم داده نمی‌شود. به طور کلی از سه روش در آمار توصیفی برای خلاصه‌سازی داده‌ها استفاده می‌شود: استفاده از جداول، نمودار و محاسبه مقادیری خاص که نشان‌دهنده خصوصیات مهمی از داده‌ها باشند. نرم افزار تحقیق در عملیات گمس برای حل مدل­های برنامه ریزی ریاضی مورد استفاده قرار می­گیرد. این نرم افزار از سرعت بسیار بالایی در حل مدل های بزرگ برخوردار است. در واقع می توان از گمس به عنوان بهترین نرم افزار حل مسائل بهینه سازی بسیار بزرگ و پیچیده نام برد. این نرم­افزار برای حل مسائل برنامه­ریزی خطی[4]، برنامه ریزی غیرخطی[5]، برنامه ریزی صحیح مختلط[6]، برنامه ریزی غیرخطی صحیح مختلط[7] و مسائل مکمل خطی[8] استفاده می­کنند. همچنین گمس یکی از نرم افزارهای حرفه­ای در حل مسائل بهینه سازی ریاضی می­باشد. نرم افزار گمس یک برنامه مخصوص مدلسازی با قابلیت بالا برای به دست آوردن مقدار هدف بهینه و مقادیر بهین متغیرها در یک مسئله برنامه ریزی است. یک محیط کامپیوتری است که برای مدلسازی و حل نمودن بهینه سازی مسایل برنامه ریزی (خطی, غیرخطی و غیره) مورد استفاده قرار می گیرد. ابزارهای زیادی در دسترس هستند که می­توانند دستگاه­های مسایل بهینه سازی را حل کنند امارابط محصول با سازنده بالافاصله پس از تحویل خودرو به مشتری می­باشد که در سال­های بعدی نیز این رابطه ادامه خواهد یافت و سرخط زنجیره خدمات پس از فروش و خدمات فوریتی و ویژه به حساب می­آید.
1-7-3- قلمرو زمانی پژوهش
دامنه زمانی این پژوهش
 
1-8- روش پژوهش
تجزیه و تحلیل داده­ها با استفاده از روش­های آمار توصیفی[1] و  با استفاده از نرم افزار گمس (GAMS[2]) از نرم افزارهای تحقیق در عملیات (OR[3]) صورت می­پذیرد. موضوع آمار توصیفی تنظیم و طبقه‌بندی داده‌ها، نمایش ترسیمی، و محاسبه مقادیری از قبیل نما، میانگین، میانه و غیره می‌باشد که حاکی از مشخصات یکایک اعضای جامعه مورد بحث است. در آمار توصیفی اطلاعات حاصل از یک گروه، همان گروه را توصیف می‌کند و اطلاعات به دست آمده به دسته‌های مشابه تعمیم داده نمی‌شود. به طور کلی از سه روش در آمار توصیفی برای خلاصه‌سازی داده‌ها استفاده می‌شود: استفاده از جداول،  نمودار و محاسبه مقادیری خاص که نشان‌دهنده خصوصیات مهمی از داده‌ها باشند.
نرم افزار تحقیق در عملیات گمس برای حل مدل­های برنامه ریزی ریاضی مورد استفاده قرار می­گیرد. این نرم افزار از سرعت بسیار بالایی در حل مدل های بزرگ برخوردار است. در واقع می توان از گمس به عنوان بهترین نرم افزار حل مسائل بهینه سازی بسیار بزرگ و پیچیده نام برد. این نرم­افزار برای حل مسائل برنامه­ریزی خطی[4]، برنامه ریزی غیرخطی[5]، برنامه ریزی صحیح مختلط[6]، برنامه ریزی غیرخطی صحیح مختلط[7] و مسائل مکمل خطی[8] استفاده می­کنند. همچنین گمس یکی از نرم افزارهای حرفه­ای در حل مسائل بهینه سازی ریاضی می­باشد. نرم افزار گمس یک برنامه مخصوص مدلسازی با قابلیت بالا برای به دست آوردن مقدار هدف بهینه و مقادیر بهین متغیرها در یک مسئله برنامه ریزی است. یک محیط کامپیوتری است که برای مدلسازی و حل نمودن بهینه سازی مسایل برنامه ریزی (خطی, غیرخطی و غیره) مورد استفاده قرار می گیرد. ابزارهای زیادی در دسترس هستند که می­توانند دستگاه­های مسایل بهینه سازی را حل کنند اما

از مدیریت ارتباط با مشتری درک پیش بینی و مدیریت نیازهای مشتریان موجود است و تکنیکی است که یک سازمان قصد دارد به کمک آن سرمایه گذاری اش را پیرامون رفتارهای مشتری مدیریت کند. در محیط رقابتی امروز استفاده از تکنیک مدیریت ارتباط با مشتری در بانکداری برای کسب مشتری و حفظ مشتریان موجود اهمیت پیدا کرده است(سلامی،2008). اصول مدیریت ارتباط با مشتری چگونگی ایجاد موفق یک سیستم و اجرای آن را برای ارتباط با مشتریان بیان می کند از شروع و اجرای اولیه یک چنین سیستمی، نگهداری آن در زمان های مختلف. سازمان ها با استفاده از مدیریت ارتباط با مشتری می توانند چرخه ی فروش را کوتاهتر، وفاداری مشتری را بیشتر و ایجاد روابط نزدیکتر و درآمد بیشتر نمایند، با کمک آن می توان مشتریان موجود را حفظ و مشتریان جدید را جذب نمود. مدیریت ارتباط با مشتری یک استراتژی بازرگانی که هدف آن ایجاد و توسعه روابط ارزشمند با مشتری بر اساس دانش است.

مدیریت دانش فرآیند توزیع و پخش دانسته های فردی و سازمانی در کل سازمان است که منجر به افزایش بازده و عملکرد کل سازمان می شود(بوکمن[4]،1998).

از مدیریت ارتباط با مشتری درک پیش بینی و مدیریت نیازهای مشتریان موجود است و تکنیکی است که یک سازمان قصد دارد به کمک آن سرمایه گذاری اش را پیرامون رفتارهای مشتری مدیریت کند. در محیط رقابتی امروز استفاده از تکنیک مدیریت ارتباط با مشتری در بانکداری برای کسب مشتری و حفظ مشتریان موجود اهمیت پیدا کرده است(سلامی،2008). اصول مدیریت ارتباط با مشتری چگونگی ایجاد موفق یک سیستم و اجرای آن را برای ارتباط با مشتریان بیان می کند از شروع و اجرای اولیه یک چنین سیستمی، نگهداری آن در زمان های مختلف. سازمان ها با استفاده از مدیریت ارتباط با مشتری می توانند چرخه ی فروش را کوتاهتر، وفاداری مشتری را بیشتر و ایجاد روابط نزدیکتر و درآمد بیشتر نمایند، با کمک آن می توان مشتریان موجود را حفظ و مشتریان جدید را جذب نمود. مدیریت ارتباط با مشتری یک استراتژی بازرگانی که هدف آن ایجاد و توسعه روابط ارزشمند با مشتری بر اساس دانش است. مدیریت دانش فرآیند توزیع و پخش دانسته های فردی و سازمانی در کل سازمان است که منجر به افزایش بازده و عملکرد کل سازمان می شود(بوکمن[4]،1998). ابزارهای مدیریت دانش به عنوان عامل اصلی موفقیت شامل کسب و کاربرد مدیریت دانش، انتشار دانش می باشند و همچنین عوامل دیگری همچون عوامل سازمانی، مشتری گرایی، تکنولوژی ارتباط با مشتری می توانند اثرات مستقیم یا غیر مستقیم روی موفقیت CRM داشته باشند. یک اثر غیر مستقیم یک تاثیر در موفقیت CRM است که نه بطور مستقیم بلکه از طریق دیگر عوامل در نظر گرفته شده است(روه و همکاران[5]،2005؛ اید[6]،2007؛ چن و چینگ[7]،2004). با توجه به مطالب مطرح شده تحقیق حاضر بطور کاربردی به بررسی اثرگذاری و نقش قابلیت مدیریت دانش، متغیرهای سازمانی، تکنولوژی CRM، مشتری گرایی در موفقیت مدیریت ارتباط با مشتری خواهد پرداخت و بدنبال پاسخ به سئوالاتی مانند “اثر مدیریت دانش به عنوان عامل اصلی بر موفقیت کاربرد (اجرا) مدیریت ارتباط با مشتری چیست؟ آیا عوامل وابسته دیگری هم وجود دارند؟ نقش آن ها در موفقیت ارتباط با مشتری چیست؟” خواهد بود. اهمیت و ضرورت انجام تحقیق طی دو دهه گذشته تحولات عمده ای در محیط های کسب و کار در عرصه جهانی پدید آمده است که آثار عمیق و همه جانبه ای بر کارکرد و فعالیت شرکت ها و بنگاه های اقتصادی بر جا گذاشته است. از جمله این تحولات می توان با تشدید رقابت در تمامی بخش های خدماتی و تولیدی و ضرورت مشتری مداری اشاره کرد. در بازار رقابتی امروز برای اتخاذ استراتژی های متفاوت از استراتژی های رقبا، ناگزیر از جمع آوری اطلاعات رفتاری مشتریان حتی مشتریان راضی و وفادار هستند، زیرا در نهایت چنانچه در بزرگراه تغییر بایستیم، دیگران از روی ما رد خواهند شد. بازیابی اطلاعات مشتریان، تجزیه وتحلیل دقیق و هدفدار آن با تاکید بر موضوع، کانون توجه قراردادن مشتری به عنوان هسته فعالیت های سازمانی منجر به توان افزایی سازمان ها جهت نیل به اهدافشان خواهد شد. مدیریت ارتباط با مشتری یک راهبرد تجاری برای ایجاد ارزش دو سویه است که تمام جوانب مشخصات مشتری را شناسایی می کند، دانش مشتری را به وجود می آورد،

ابزارهای مدیریت دانش به عنوان عامل اصلی موفقیت شامل کسب و کاربرد مدیریت دانش، انتشار دانش می باشند و همچنین عوامل دیگری همچون عوامل سازمانی، مشتری گرایی، تکنولوژی ارتباط با مشتری می توانند اثرات مستقیم یا غیر مستقیم روی موفقیت CRM داشته باشند. یک اثر غیر مستقیم یک تاثیر در موفقیت CRM است که نه بطور مستقیم بلکه از طریق دیگر عوامل در نظر گرفته شده است(روه و همکاران[5]،2005؛ اید[6]،2007؛ چن و چینگ[7]،2004).

با توجه به مطالب مطرح شده تحقیق حاضر بطور کاربردی به بررسی اثرگذاری و نقش قابلیت مدیریت دانش، متغیرهای سازمانی، تکنولوژی CRM، مشتری گرایی در موفقیت مدیریت ارتباط با مشتری خواهد پرداخت و بدنبال پاسخ به سئوالاتی مانند “اثر مدیریت دانش به عنوان عامل اصلی بر موفقیت کاربرد (اجرا) مدیریت ارتباط با مشتری چیست؟ آیا عوامل وابسته دیگری هم وجود دارند؟ نقش آن ها در موفقیت ارتباط با مشتری چیست؟” خواهد بود.

اهمیت و ضرورت انجام تحقیق
طی دو دهه گذشته تحولات عمده ای در محیط های کسب و کار در عرصه جهانی پدید آمده است که آثار عمیق و همه جانبه ای بر کارکرد و فعالیت شرکت ها و بنگاه های اقتصادی بر جا گذاشته است. از جمله این تحولات می توان با تشدید رقابت در تمامی بخش های خدماتی و تولیدی و ضرورت مشتری مداری اشاره کرد. در بازار رقابتی امروز برای اتخاذ استراتژی های متفاوت از استراتژی های رقبا، ناگزیر از جمع آوری اطلاعات رفتاری مشتریان حتی مشتریان راضی و وفادار هستند، زیرا در نهایت چنانچه در بزرگراه تغییر بایستیم، دیگران از روی ما رد خواهند شد. بازیابی اطلاعات مشتریان، تجزیه وتحلیل دقیق و هدفدار آن با تاکید بر موضوع، کانون توجه قراردادن مشتری به عنوان هسته فعالیت های سازمانی منجر به توان افزایی سازمان ها جهت نیل به اهدافشان خواهد شد. مدیریت ارتباط با مشتری یک راهبرد تجاری برای ایجاد ارزش دو سویه است که تمام جوانب مشخصات مشتری را شناسایی می کند، دانش مشتری را به وجود می آورد،

از طرف مشاور) به دانش­آموز را در اولویت قرار داده­اند. همچنین رازداری را یکی از مهم­ترین اصول اخلاق حرفه­ای عنوان کردند و ضرورت در اختیار قرار دادن اطلاعات دانش­آموز به گروه­های دیگر تنها در دو حالت (خودکشی و دیگرکشی) مجاز دانستند. ایشان میزان پایبندی مشاوران به اصول اخلاق حرفه­ای را مثبت قلمداد کرده و معتقدند موانع رعایت این اصول عبارتند از: مجهول ماندن نقش مشاور، بی­توجهی به مشاوره سازشی، عدم آگاهی از نقش مشاور. دلایل اهمیت رعایت اخلاق حرفه­ای از دیدگاه مشاوران را، اخلاق حرفه­ای پیش­نیازی برای مشاوره، رعایت نظم، اصلاح دانش­آموز، افزایش انگیزه برای مراجعه، برطرف کردن موانع، عدم قضاوت افراد غیر متخصص عنوان کردند. نتایج  کمی پژوهش، با استفاده از نرم­افزار spss تحلیل شده است. که نتایج به دست آمده حاکی از آن است که بالاترین میانگین بعد غالب اخلاق حرفه­ای مشاوران،  عدم آسیب­رسانی می­باشد. همچنین بین سن و صداقت و برقراری مساوات رابطه مثبت و معناداری وجود دارد. علاوه بر آن بین جنسیت و ابعاد اخلاق حرفه­ای، فقط در بعد صداقت تفاوت معناداری وجود دارد.

واژه­های کلیدی : اخلاق­حرفه­ای- مشاوران مدارس- مقطع متوسطه

فهرست مطالب

عنوان                                                     صفحه

 فصل اول: مقدمه

1-1- بیان مسئله. 4

1-2- اهمیّت و ضرورت پژوهش…. 7

1-3- اهداف پژوهش…. 11

1-3-1- اهداف بخش کیفی.. 12

1-3-2- اهداف بخش کمی.. 12

1-4- تعاریف مفهومی واژه ها و اصطلاحات… 12

1-4-1- اخلاق: 12

1-4-2 – اخلاق حرفه ای.. 12

1-4-3- مشاوره 13

 فصل دوم: بررسی دیدگاه صاحبنظران و پیشینه پژوهش

2-1- مبانی نظری.. 16

2-1-1-  مقدمه. 16

2-1-2-  رویکردهای عمده در فلسفه اخلاق.. 16

2-1-3- دیدگاه صاحبنظران.. 21

2-1-4-  تاریخچه حرفه ای گری.. 37

از طرف مشاور) به دانش­آموز را در اولویت قرار داده­اند. همچنین رازداری را یکی از مهم­ترین اصول اخلاق حرفه­ای عنوان کردند و ضرورت در اختیار قرار دادن اطلاعات دانش­آموز به گروه­های دیگر تنها در دو حالت (خودکشی و دیگرکشی) مجاز دانستند. ایشان میزان پایبندی مشاوران به اصول اخلاق حرفه­ای را مثبت قلمداد کرده و معتقدند موانع رعایت این اصول عبارتند از: مجهول ماندن نقش مشاور، بی­توجهی به مشاوره سازشی، عدم آگاهی از نقش مشاور. دلایل اهمیت رعایت اخلاق حرفه­ای از دیدگاه مشاوران را، اخلاق حرفه­ای پیش­نیازی برای مشاوره، رعایت نظم، اصلاح دانش­آموز، افزایش انگیزه برای مراجعه، برطرف کردن موانع، عدم قضاوت افراد غیر متخصص عنوان کردند. نتایج کمی پژوهش، با استفاده از نرم­افزار spss تحلیل شده است. که نتایج به دست آمده حاکی از آن است که بالاترین میانگین بعد غالب اخلاق حرفه­ای مشاوران، عدم آسیب­رسانی می­باشد. همچنین بین سن و صداقت و برقراری مساوات رابطه مثبت و معناداری وجود دارد. علاوه بر آن بین جنسیت و ابعاد اخلاق حرفه­ای، فقط در بعد صداقت تفاوت معناداری وجود دارد. واژه­های کلیدی : اخلاق­حرفه­ای- مشاوران مدارس- مقطع متوسطه فهرست مطالب عنوان صفحه فصل اول: مقدمه 1-1- بیان مسئله. 4 1-2- اهمیّت و ضرورت پژوهش…. 7 1-3- اهداف پژوهش…. 11 1-3-1- اهداف بخش کیفی.. 12 1-3-2- اهداف بخش کمی.. 12 1-4- تعاریف مفهومی واژه ها و اصطلاحات… 12 1-4-1- اخلاق: 12 1-4-2 – اخلاق حرفه ای.. 12 1-4-3- مشاوره 13 فصل دوم: بررسی دیدگاه صاحبنظران و پیشینه پژوهش 2-1- مبانی نظری.. 16 2-1-1- مقدمه. 16 2-1-2- رویکردهای عمده در فلسفه اخلاق.. 16 2-1-3- دیدگاه صاحبنظران.. 21 2-1-4- تاریخچه حرفه ای گری.. 37 2-1-5- تاریخچه اخلاق حرفهای.. 40 2-1-6- عوامل پایه ای اخلاق حرفهای.. 41 2-1-7- اخلاق حرفه ای از دیدگاه آموزه های اسلامی.. 42 2-1-8- ملاک نهایی اخلاق حرفه ای از دیدگاه اسلام. 43 2-1-9- تاریخچه اخلاق حرفه‌ای مشاوران.. 45 2-1-10- اصول اخلاق حرفه ای مشاوران و روانشناسان.. 46 پژوهش های پیشین.. 49 2-2-1- پژوهش های داخلی.. 49 2-2-2- پژوهش های خارجی.. 53 2-3- پرسش های پژوهش…. 56 2-3-1- بخش کیفی.. 56 2-3-2- بخش کمی.. 56 فصل سوم: روش پژوهش 3-1- طرح پژوهش…. 58 3-1-1-بخش کیفی.. 58 3-2- روش اجرا: 60 3-3- اعتبار‌سنجی پژوهش…. 60 3-1-2- بخش كمی.. 61 3-1-2-2- جامعه آماری.. 61 فصل چهارم: یافته های پژوهش 4-1- یافته های بخش کیفی پژوهش…. 66 4-1-1- نکات کلیدی مطرح‌شده در متن مصاحبه شماره یک…. 67 4-1-2- نکات اساسی در متن مصاحبه شماره دو 70 4-1-3- نکات اساسی در متن مصاحبه شماره سه. 73 4-1-4- نکات کلیدی در متن مصاحبه شماره چهار 75 4-1-5-نکات اساسی در متن مصاحبه شماره پنج.. 78 4-1-6- نکات اساسی در متن مصاحبه شماره شش…. 80 4-1-7- نکات اساسی در متن مصاحبه شماره هفت… 82 4-1-8- نکات اساسی در متن مصاحبه شماره هشت… 84 4-1-9- نکات اساسی در متن مصاحبه شماره نه. 86 4-1-10- نکات اساسی در متن مصاحبه شماره دهم.. 88 4-1-11- نکات اساسی در متن مصاحبه شماره یازدهم.. 89 4-1-12- نکات اساسی در متن مصاحبه شماره دوازدهم.. 90 4-2- مولفه های اصلی و محوری.. 92 4-2-1- مولفه های اصلی مربوط به نکات و مواردی که مشاوران باید رعایت کنند. 93 4-2-2- مولفه های اصلی مربوط به نحوه دریافت مشاوره 95 4-2-3- مولفه مربوط به ضرورت در اختیار قرار دادن اطلاعات دانش آموز 95 4-2-4- مولفه های اصلی مربوط به میزان پایبندی مشاوران به اصول اخلاق حرفه ای.. 95 4-2-5- مولفه های اصلی مربوط به اهمیت و لزوم رعایت اخلاق حرفه ای.. 96 4-3- تحلیل و بررسی بخش کمی پژوهش…. 98 4-3-1- ویژگیهای نمونه. 98 4-3-2- پاسخ به سوالات پژوهش…. 99 فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری 5-1- مقدمه. 104 5-2- پرسش پژوهش…. 106 5-2-1- سوالات فرعی پژوهش…. 106 5-3- تحلیل بخش کمی.. 133 5-3-1- پرسش اول پژوهش…. 133 5-3-2- پرسش دوم پژوهش…. 134 5-4- جمع بندی نهایی.. 136 5-5 پیشنهادها 138 5-5-1 پیشنهادهای کاربردی.. 138 5-5-2 پیشنهادهای پژوهشی.. 138 5-5-3- محدودیتهای پژوهش…. 139 منابع و مأخذ منابع فارسی.. 140 منابع انگلیسی ………. 149 مقدمه تاریخ درازمدت انسانی مؤیّد این نکته است که اخلاق یکی از پدیده­هایی است که از آغاز تمدن­های رسمی در تاریخ نمودار گشته و گذشته­ای طولانی دارد. این پدیده تا زمان حال امتداد داشته و به وجود و حضور خود در جوامع بشری ادامه می­دهد. دوری از اخلاق سرآغاز جنگ، ستم و مصیبت است. بشر از دیرباز به این دانایی رسیده است که زندگی کردن بر اساس اخلاق سبب تأمین سلامت روان، بهبود روابط اجتماعی و تعالی انسان می­شود. انسان آموخته است که قوانین را در حمایت از اخلاق وضع کند تا پایبندی به اخلاق نهادینه شود. زندگی کردن بر اساس اصول اخلاقی همه ابعاد زندگی فردی و اجتماعی را فرامی‌گیرد که ازجمله این موارد، تعامل اخلاقی با خویش، اخلاق خانواده، اخلاق شهروندی، اخلاق مشاغل، اخلاق در فعالیت­های سیاسی و مناسبات بین­المللی نمونه­هایی از ابعاد زندگی اخلاقی را نشان می­دهد. مقصود از اخلاق حرفه­ای مجموعه قواعدی است که باید افراد داوطلبانه و بر اساس ندای وجدان و فطرت خویش در انجام کار حرفه­ای رعایت کنند؛ بدون آن‌که الزام خارجی داشته باشند یا در صورت تخلف، به مجازات­های قانونی دچار شوند ( امیری و همکاران، 1389: 139). قسمت اعظم تعالیم انبیا در طول تاریخ لزوم پایبندی و تعهد به اخلاق در همه زمینه­ها و ازجمله حرفه و شغل بوده است. امروزه بحث اخلاق حرفه­ای[1] یکی از بحث­های مهم حوزه­ی اخلاقیات است. از سوی دیگر، هیچ نهاد یا حرفه­ای نیست كه قادر باشد فارغ از اخلاق كه مرزهای سلوك و رفتار بهنجار را معین می­كند، به حیات مشروع خود ادامه دهد. اخلاق هر جامعه، معیار بایدها و نبایدهای آن را تعیین می­كند و انسان اجتماعی را در مسیر زندگی آینده­ی خود به سمت كمال، فضیلت و سعادت هدایت می­كند. اخلاق، هم خاستگاه دینی دارد و هم متأثر از عرف، فرهنگ، تاریخ و سایر پدیده­های اجتماعی است. درواقع، بین این مفاهیم و پدیده­های اجتماعی و اخلاق، تعامل دایمی وجود دارد كه باعث می­شود در طول زمان، اصول، ارزش­ها و هنجارهای جامعه صیقل بخورد و الگوهای موجه و مقبول رفتار فردی و جمعی را تشكیل بدهد. گرچه حرفه از همان آغاز پیدایش­اش به‌طور ضمنی با ترویج لزوم تعهد انسان به انجام تکالیف اخلاقی در قالب فعالیت­های مادی و این جهانی­اش همراه بوده است. امّا به نظر می­رسد که نقطه عطف و اوج اخلاق حرفه­ای در غرب را می­توان در آرای لوتر[2] پی­گرفت و به یکباره بعد از رنسانس بود که اخلاق کاربردی در جهان غرب در کانون توجه قرار گرفت و شاید بتوان آن را از ثمرات دوران اصلاح‌طلبی دینی دانست (ریسمان­باف، 1388: 57). بنابراین آن­چه که امروزه از آن تحت عنوان اخلاق حرفه­ای نام می­برند شامل مجموعه­ای از احکام و ارزش­ها، تکالیف­ رفتار و سلوک و دستور­هایی برای اجرای آن است که در قالب قواعد یا آیین­نامه­های اخلاقی، تدوین می­شود (نشاط،1381: 138-111). آیین­نامه­های اخلاقی مدون، اهداف و مسئولیت­های گرو­ه­های حرفه­ای را شامل می­شود و به‌عنوان ابزاری بی­طرف و بدون سوگیری، معیار­های اخلاق حرفه­ای را توضیح می­دهد. متخصص اخلاقی ­بودن نه‌تنها درکی از قوانین اخلاقی را در زمینه حرفه­ای نیازمند است، بلکه تفسیر آگاهانه آن‌ها را برای موقعیت­های حرفه­ای که با آن مواجه­اند، لازم می­داند. از سویی دیگر مشاوران با درک بیشتر ملاک­ها و ضوابط و اصول اخلاقی، قدم درراهی می­گذارند که هرچه پیش می­روند با سؤالات و ابهامات اخلاقی تازه­ای مواجه می­شوند که بررسی و پاسخ دادن به آن‌ها، آنان را به استانداردهای فراتر سوق می­دهد. البته بین پیروی صرف از ضوابط اخلاقی و داشتن تعهد عملی نسبت به ضوابط اخلاقی بالا، تفاوت زیادی وجود دارد. تعهدات اخلاقی مستلزم عملکرد اخلاقی است و ارتقاء معیارهای اخلاقی مستلزم دستیابی به استانداردهای مطلوب رفتاری است. مشاورانی که به ضوابط اخلاقی سطح بالا متعهدند، درصدد انجام هر نوع خدمت حرفه­ای به مراجعانشان هستند. از آن­جا که دامنه موضوعات در حوزه­ی اخلاق حرفه­ای بسیار گسترده و متنوع است، پژوهش حاضر بنا دارد تا به بررسی اخلاق حرفه­ای از منظر مشاوران مدارس بپردازد؛ چراکه مشاوران وظیفه­ی مضاعفی را بر دوش دارند. آن­ها از سویی باید بتوانند نقش مشاور را بر عهده بگیرند و از سوی دیگر نقش تعلیم و تربیتی خود را نیز مدنظر داشته باشند و بتوانند میان این دو نقش، هماهنگی لازم را اجرا نمایند. 1-1- بیان مسئله اخلاق حرفه­ای مربوط به رفتار، ادب و عمل شخص هنگام انجام كار حرفه­ای است. این كار می­تواند مشاوره، پژوهش، تدریس، نویسندگی یا هر كار دیگری باشد. هر مجموعه سازمانی دارای كدهای عملی و رفتاری با ساختار حرفه­ای متداول برای اعضای خود است كه باید آن­ها را رعایت كنند. به‌عبارت‌دیگر اخلاق حرفه­ای، مجموعه­ای از اصول و استانداردهای سلوك بشری است كه رفتار افراد و گروه­ها را تعیین می­كند (صحرایی، 1386). خطرناک­ترین رویداد انسانی، انحطاط اخلاقی و شکسته شدن مرزهای اخلاقی است که در این صورت هیچ‌چیز به‌سلامت نخواهد ماند و انسانیت انسان فرومی‌ریزد و این امر در امور اداری از جایگاهی خطیر و ویژه برخوردار است؛ زیرا وقتی انسان از محدوده فردی خارج می­شود و در پیوند با دیگر انسان­ها قرار می­گیرد و این پیوند صورتی اداری می­یابد، اگر اخلاق نیک حاکم بر روابط انسانی نباشد، فاجعه چندین برابر می­شود. به همین دلیل است که والاترین ملاک در هر سازمان اداری متخلق بودن به اخلاق انسانی است. بسیاری از رفتارها و اقدام­های مشاوران و روان­شناسان، متأثر از ارزش­های اخلاقی است و ریشه در اخلاق دارد. عدم توجه به اخلاق کار[3] در مشاوران و روان­شناسان می­تواند معضلاتی بزرگ برای مدارس به­وجود آورد. یکی از مشکلات اساسی، بی‌توجهی مشاوران مدارس به اخلاق کار و ضعف در رعایت اصول اخلاقی در برخورد با مراجعان و ذی‌نفعان بیرونی است که این خود می­تواند مشکلاتی را برای مدارس ایجاد کند و مشروعیت و اقدامات آن‌ها را زیر سؤال ببرد. اخلاق کار ضعیف، بر نگرش افراد نسبت به شغل، سازمان و مدیران مؤثر بوده و می­تواند بر عملکرد فردی، گروهی و سازمانی اثر بگذارد (آراسته و همکاران،1390: 32). امروزه نقش و عملکرد مشاوره در مدارس بسیار اساسی و مهم است. چون دریافت­کنندگان اصلی از خدمات مشاوره در مدارس را دانش­آموزان تشکیل می­دهند، مشاوران مدارس در وهله­ی اول

2-1-5-  تاریخچه اخلاق حرفهای.. 40

2-1-6- عوامل پایه ای اخلاق حرفهای.. 41

2-1-7-  اخلاق حرفه ای از دیدگاه آموزه های اسلامی.. 42

2-1-8-  ملاک نهایی اخلاق حرفه ای از دیدگاه اسلام. 43

2-1-9- تاریخچه اخلاق حرفه‌ای مشاوران.. 45

2-1-10-  اصول اخلاق حرفه ای مشاوران و روانشناسان.. 46

پژوهش های پیشین.. 49

2-2-1-  پژوهش های داخلی.. 49

2-2-2-   پژوهش های خارجی.. 53

2-3- پرسش های پژوهش…. 56

2-3-1-  بخش کیفی.. 56

2-3-2-  بخش کمی.. 56

 فصل سوم: روش پژوهش

3-1- طرح پژوهش…. 58

3-1-1-بخش کیفی.. 58

3-2- روش اجرا: 60

3-3-  اعتبار‌سنجی پژوهش…. 60

3-1-2- بخش كمی.. 61

3-1-2-2- جامعه آماری.. 61

فصل چهارم: یافته های پژوهش

4-1- یافته های بخش کیفی پژوهش…. 66

4-1-1- نکات کلیدی مطرح‌شده در متن مصاحبه شماره یک…. 67

4-1-2- نکات اساسی در متن  مصاحبه شماره دو 70

4-1-3- نکات اساسی در متن مصاحبه شماره سه. 73

4-1-4- نکات کلیدی در متن مصاحبه شماره چهار 75

4-1-5-نکات اساسی در متن مصاحبه شماره پنج.. 78

4-1-6- نکات اساسی در متن مصاحبه شماره شش…. 80

4-1-7- نکات اساسی در متن مصاحبه شماره هفت… 82

4-1-8- نکات اساسی در متن مصاحبه شماره هشت… 84

4-1-9- نکات اساسی در متن مصاحبه شماره نه. 86

4-1-10- نکات اساسی در متن مصاحبه شماره دهم.. 88

4-1-11- نکات اساسی در متن مصاحبه شماره یازدهم.. 89

4-1-12- نکات اساسی در متن مصاحبه شماره دوازدهم.. 90

4-2- مولفه های اصلی و محوری.. 92

4-2-1- مولفه های اصلی مربوط به نکات و مواردی که مشاوران باید رعایت کنند. 93

4-2-2- مولفه های اصلی مربوط به نحوه دریافت مشاوره 95

4-2-3- مولفه مربوط به ضرورت در اختیار قرار دادن اطلاعات دانش آموز 95

4-2-4- مولفه های اصلی مربوط به میزان پایبندی مشاوران به اصول اخلاق حرفه ای.. 95

4-2-5- مولفه های اصلی مربوط به اهمیت و لزوم رعایت اخلاق حرفه ای.. 96

4-3- تحلیل و بررسی بخش کمی پژوهش…. 98

4-3-1- ویژگیهای نمونه. 98

4-3-2- پاسخ به سوالات پژوهش…. 99

 فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری

5-1- مقدمه. 104

5-2- پرسش پژوهش…. 106

5-2-1- سوالات فرعی پژوهش…. 106

5-3- تحلیل بخش کمی.. 133

5-3-1- پرسش اول پژوهش…. 133

5-3-2- پرسش دوم پژوهش…. 134

5-4- جمع بندی نهایی.. 136

5-5 پیشنهادها 138

5-5-1 پیشنهادهای کاربردی.. 138

5-5-2 پیشنهادهای پژوهشی.. 138

5-5-3- محدودیتهای پژوهش…. 139

 منابع و مأخذ

منابع فارسی.. 140

منابع انگلیسی ………. 149

مقدمه

تاریخ درازمدت انسانی مؤیّد این نکته است که اخلاق یکی از پدیده­هایی است که از آغاز تمدن­های رسمی در تاریخ نمودار گشته و گذشته­ای طولانی دارد. این پدیده تا زمان حال امتداد داشته و به وجود و حضور خود در جوامع بشری ادامه می­دهد. دوری از اخلاق سرآغاز جنگ، ستم و مصیبت است. بشر از دیرباز به این دانایی رسیده است که زندگی کردن بر اساس اخلاق سبب تأمین سلامت روان، بهبود روابط اجتماعی و تعالی انسان می­شود. انسان آموخته است که قوانین را در حمایت از اخلاق وضع کند تا پایبندی به اخلاق نهادینه شود. زندگی کردن بر اساس اصول اخلاقی همه ابعاد زندگی فردی و اجتماعی را فرامی‌گیرد که ازجمله این موارد، تعامل اخلاقی با خویش، اخلاق خانواده، اخلاق شهروندی، اخلاق مشاغل، اخلاق در فعالیت­های سیاسی و مناسبات بین­المللی نمونه­هایی از ابعاد زندگی اخلاقی را نشان می­دهد. مقصود از اخلاق حرفه­ای مجموعه قواعدی است که باید افراد داوطلبانه و بر اساس ندای وجدان و فطرت خویش در انجام کار حرفه­ای رعایت کنند؛ بدون آن‌که الزام خارجی داشته باشند یا در صورت تخلف، به مجازات­های قانونی دچار شوند ( امیری و همکاران، 1389: 139). قسمت اعظم تعالیم انبیا در طول تاریخ لزوم پایبندی و تعهد به اخلاق در همه زمینه­ها و ازجمله حرفه و شغل بوده است. امروزه بحث اخلاق حرفه­ای[1] یکی از بحث­های مهم حوزه­ی اخلاقیات است.

از سوی دیگر، هیچ نهاد یا حرفه­ای نیست كه قادر باشد فارغ از اخلاق كه مرزهای سلوك و رفتار بهنجار را معین می­كند، به حیات مشروع خود ادامه دهد. اخلاق هر جامعه، معیار بایدها و نبایدهای آن را تعیین می­كند و انسان اجتماعی را در مسیر زندگی آینده­ی خود به سمت كمال، فضیلت و سعادت هدایت می­كند. اخلاق، هم خاستگاه دینی دارد و هم متأثر از عرف، فرهنگ، تاریخ و سایر پدیده­های اجتماعی است. درواقع، بین این مفاهیم و پدیده­های اجتماعی و اخلاق، تعامل دایمی وجود دارد كه باعث می­شود در طول زمان، اصول، ارزش­ها و هنجارهای جامعه صیقل بخورد و الگوهای موجه و مقبول رفتار فردی و جمعی را تشكیل بدهد.

 گرچه حرفه از همان آغاز پیدایش­اش به‌طور ضمنی با ترویج لزوم تعهد انسان به انجام تکالیف اخلاقی در قالب فعالیت­های مادی و این جهانی­اش همراه بوده است. امّا به نظر می­رسد که نقطه عطف و اوج اخلاق حرفه­ای در غرب را می­توان در آرای لوتر[2] پی­گرفت و به یکباره  بعد از رنسانس بود که اخلاق کاربردی در جهان غرب در کانون توجه قرار گرفت و شاید بتوان آن را از ثمرات دوران اصلاح‌طلبی دینی دانست (ریسمان­باف، 1388: 57).

بنابراین آن­چه که امروزه از آن تحت عنوان اخلاق حرفه­ای نام می­برند شامل مجموعه­ای از احکام و ارزش­ها، تکالیف­ رفتار و سلوک و دستور­هایی برای اجرای آن است که در قالب قواعد یا آیین­نامه­های اخلاقی، تدوین می­شود (نشاط،1381: 138-111). آیین­نامه­های اخلاقی مدون، اهداف و مسئولیت­های گرو­ه­های حرفه­ای را شامل می­شود و به‌عنوان ابزاری بی­طرف و بدون سوگیری، معیار­های اخلاق حرفه­ای را توضیح می­دهد.

متخصص اخلاقی ­بودن نه‌تنها  درکی از قوانین اخلاقی را در زمینه حرفه­ای نیازمند است، بلکه تفسیر آگاهانه آن‌ها را برای موقعیت­های حرفه­ای که با آن مواجه­اند، لازم می­داند. از سویی دیگر مشاوران با درک بیشتر ملاک­ها و ضوابط و اصول اخلاقی، قدم درراهی می­گذارند که هرچه پیش می­روند با سؤالات و ابهامات اخلاقی تازه­ای مواجه می­شوند که بررسی و پاسخ دادن به آن‌ها، آنان را به استانداردهای فراتر سوق می­دهد. البته بین پیروی صرف از ضوابط اخلاقی و داشتن تعهد عملی نسبت به ضوابط اخلاقی بالا، تفاوت زیادی وجود دارد. تعهدات اخلاقی مستلزم عملکرد اخلاقی است و ارتقاء معیارهای اخلاقی مستلزم دستیابی به استانداردهای مطلوب رفتاری است. مشاورانی که به ضوابط اخلاقی سطح بالا متعهدند، درصدد انجام هر نوع خدمت حرفه­ای به مراجعانشان هستند.

از آن­جا که دامنه موضوعات در حوزه­ی اخلاق حرفه­ای بسیار گسترده و متنوع است، پژوهش حاضر بنا دارد تا به بررسی اخلاق حرفه­ای از منظر مشاوران مدارس بپردازد؛ چراکه مشاوران وظیفه­ی مضاعفی را بر دوش دارند. آن­ها از سویی باید بتوانند نقش مشاور را بر عهده بگیرند و از سوی دیگر  نقش تعلیم و تربیتی خود را نیز مدنظر داشته باشند و بتوانند میان این دو نقش، هماهنگی لازم را اجرا نمایند.

1-1- بیان مسئله

اخلاق حرفه­ای مربوط به رفتار، ادب و عمل شخص هنگام انجام كار حرفه­ای است. این كار می­تواند مشاوره، پژوهش، تدریس، نویسندگی یا هر كار دیگری باشد. هر مجموعه سازمانی دارای كدهای عملی و رفتاری با ساختار حرفه­ای متداول برای اعضای خود است كه باید آن­ها را رعایت كنند. به‌عبارت‌دیگر اخلاق حرفه­ای، مجموعه­ای از اصول و استانداردهای سلوك بشری است كه رفتار افراد و گروه­ها را تعیین می­كند (صحرایی، 1386).

خطرناک­ترین رویداد انسانی، انحطاط اخلاقی و شکسته شدن مرزهای اخلاقی است که در این صورت هیچ‌چیز به‌سلامت نخواهد ماند و انسانیت انسان فرومی‌ریزد و این امر در امور اداری از جایگاهی خطیر و ویژه برخوردار است؛ زیرا وقتی انسان از محدوده فردی خارج می­شود و در پیوند با دیگر انسان­ها قرار می­گیرد و این پیوند صورتی اداری می­یابد، اگر اخلاق نیک حاکم بر روابط انسانی نباشد، فاجعه چندین برابر می­شود. به همین دلیل است که والاترین ملاک در هر سازمان اداری متخلق بودن به اخلاق انسانی است.

بسیاری از رفتارها و اقدام­های مشاوران و روان­شناسان، متأثر از ارزش­های اخلاقی است و ریشه در اخلاق دارد. عدم توجه به اخلاق کار[3] در مشاوران و روان­شناسان می­تواند معضلاتی بزرگ برای مدارس به­وجود آورد. یکی از مشکلات اساسی، بی‌توجهی مشاوران مدارس به اخلاق کار و ضعف در رعایت اصول اخلاقی در برخورد با مراجعان و ذی‌نفعان بیرونی است که این خود می­تواند مشکلاتی را برای مدارس ایجاد کند و مشروعیت و اقدامات آن‌ها را زیر سؤال ببرد. اخلاق کار ضعیف، بر نگرش افراد نسبت به شغل، سازمان و مدیران مؤثر بوده و می­تواند بر عملکرد فردی، گروهی و سازمانی اثر بگذارد (آراسته و همکاران،1390: 32).

 امروزه نقش و عملکرد مشاوره در مدارس بسیار اساسی و مهم است. چون دریافت­کنندگان اصلی از خدمات مشاوره در مدارس را دانش­آموزان تشکیل می­دهند، مشاوران مدارس در وهله­ی اول

زندگی و تولد وحشی ……………………………………………………………………………………………………………… 28
آثار وحشی …………………………………………………………………………………………………………………………….. 29
 
بخش دوم : خسمه سرایی و مقلدان………………………………………………………………………………………………. 30
فصل اول : خمسه سرایی به تقلید از نظامی …………………………………………………………………………………… 31
فصل دوم: مقلّدان نظامی ………………………………………………………………………………………………………………. 31
 
بخش سوم : خسرو و شیرین ………………………………………………………………………………………………………. 33
فصل اول : پیشینه ی داستان خسرو و شیرین ………………………………………………………………………………… 34
فصل دوم : درباره ی خسرو و شیرین نظامی …………………………………………………………………………………. 35
 
بخش چهارم : آغاز کتاب خسرو و شیرین و مقایسه آن با چند اثر دیگر ……………………………………….. 40

آغاز کتاب ………………………………………………………………………………………………………………………………. 42
در توحید ………………………………………………………………………………………………………………………………. 45
در مناجات …………………………………………………………………………………………………………………………….. 47
در نعت نبی اکرم (ص) …………………………………………………………………………………………………………… 49
خطاب زمین بوس ………………………………………………………………………………………………………………….. 54
سبب نظم کتاب ……………………………………………………………………………………………………………………… 56
 
بخش پنجم : مقایسه آغاز داستان خسرو و شیرینِ نظامی با چند اثر دیگر………………………………………. 59
مقایسه آغاز داستان خسرو و شیرین نظامی با چند اثر دیگر ……………………………………………………………. 60
 
بخش ششم: چکیده ی داستانها ……………………………………………………………………………………………………. 66
فصل اول : چکیده ی داستان خسرو و شیرین به روایت نظامی ……………………………………………………….. 67
فصل دوم :چکیده ی داستان خسرو و شیرین به روایت شاهنامه ………………………………………………………. 72
فصل سوم : داستان شیرین و خسرو به روایت امیر خسرو دهلوی ……………………………………………………. 75
فصل چهارم : داستان یوسف و زلیخا به روایت جامی …………………………………………………………………….. 84
فصل پنجم : داستان فرهاد و شیرین به روایت وحشی بافقی ……………………………………………………………. 89
 
بخش هفتم : نقد تطبیقی زندگی و تولد وحشی ……………………………………………………………………………………………………………… 28 آثار وحشی …………………………………………………………………………………………………………………………….. 29 بخش دوم : خسمه سرایی و مقلدان………………………………………………………………………………………………. 30 فصل اول : خمسه سرایی به تقلید از نظامی …………………………………………………………………………………… 31 فصل دوم: مقلّدان نظامی ………………………………………………………………………………………………………………. 31 بخش سوم : خسرو و شیرین ………………………………………………………………………………………………………. 33 فصل اول : پیشینه ی داستان خسرو و شیرین ………………………………………………………………………………… 34 فصل دوم : درباره ی خسرو و شیرین نظامی …………………………………………………………………………………. 35 بخش چهارم : آغاز کتاب خسرو و شیرین و مقایسه آن با چند اثر دیگر ……………………………………….. 40 آغاز کتاب ………………………………………………………………………………………………………………………………. 42 در توحید ………………………………………………………………………………………………………………………………. 45 در مناجات …………………………………………………………………………………………………………………………….. 47 در نعت نبی اکرم (ص) …………………………………………………………………………………………………………… 49 خطاب زمین بوس ………………………………………………………………………………………………………………….. 54 سبب نظم کتاب ……………………………………………………………………………………………………………………… 56 بخش پنجم : مقایسه آغاز داستان خسرو و شیرینِ نظامی با چند اثر دیگر………………………………………. 59 مقایسه آغاز داستان خسرو و شیرین نظامی با چند اثر دیگر ……………………………………………………………. 60 بخش ششم: چکیده ی داستانها ……………………………………………………………………………………………………. 66 فصل اول : چکیده ی داستان خسرو و شیرین به روایت نظامی ……………………………………………………….. 67 فصل دوم :چکیده ی داستان خسرو و شیرین به روایت شاهنامه ………………………………………………………. 72 فصل سوم : داستان شیرین و خسرو به روایت امیر خسرو دهلوی ……………………………………………………. 75 فصل چهارم : داستان یوسف و زلیخا به روایت جامی …………………………………………………………………….. 84 فصل پنجم : داستان فرهاد و شیرین به روایت وحشی بافقی ……………………………………………………………. 89 بخش هفتم : نقد تطبیقی شخصیت های داستان در پنج اثر ……………………………………………………………. 102 فصل اول : شخصیت های اصلی …………………………………………………………………………………………………… 104 1- شیرین ………………………………………………………………………………………………………………………………….. 104 الف)شیرین در منظومه ی نظامی …………………………………………………………………………………………………… 105 ب) شیوه ی عاشقی شیرین در منظومه ی نظامی …………………………………………………………………………….. 107 ج) چگونگی وصال خسرو و شیرین در منظومه ی نظامی ……………………………………………………………….. 108 د) مرگ شیرین به روایت نظامی …………………………………………………………………………………………………… 110 شیرین دهلوی ………………………………………………………………………………………………………………………… 112 الف) چگونگی عاشق شدن شیرین ……………………………………………………………………………………………….. 112 ب) وصال خسرو و شیرین دهلوی ……………………………………………………………………………………………….. 113 ج) مرگ شیرین به روایت امیرخسرو دهلوی …………………………………………………………………………………. 113 نقد و بررسی شیرین دهلوی در مقایسه با شیرین نظامی ………………………………………………………………….. 115 شیرین در شاهنامه …………………………………………………………………………………………………………………… 119 الف) شیوه ی عاشقی …………………………………………………………………………………………………………………… 119 ب) وصال خسرو و شیرین …………………………………………………………………………………………………………… 120 ج) مرگ شیرین به روایت فردوسی ………………………………………………………………………………………………. 121 زلیخا ……………………………………………………………………………………………………………………………………… 125 الف) چگونگی عاشق شدن زلیخا …………………………………………………………………………………………………. 125 ب) وصال …………………………………………………………………………………………………………………………………… 127 ج) مرگ زلیخا به روایت جامی …………………………………………………………………………………………………….. 128 شیرین در منظومه وحشی ………………………………………………………………………………………………………… 129 الف) شیرین عشق واقعی ……………………………………………………………………………………………………………… 129 ب) شیرین صبور ………………………………………………………………………………………………………………………… 129 ج) شیرین جسور و بی باک …………………………………………………………………………………………………………. 129 نقد و بررسی مرگ شیرین ……………………………………………………………………………………………………………. 130 2- خسرو ………………………………………………………………………………………………………………………………….. 131 خسرو در منظومه نظامی…………………………………………………………………………………………………………… 131 الف) شیوه ی عاشق شدن ……………………………………………………………………………………………………………. 132 ب) مرگ خسرو به روایت نظامی ………………………………………………………………………………………………….. 132 ج) چگونگی اطلاع شیرین از مرگ خسرو به روایت نظامی …………………………………………………………….. 133 خسرو در شیرین و خسرو دهلوی ……………………………………………………………………………………………. 134 الف)چگونگی عاشق شدن خسرو …………………………………………………………………………………………………. 134 ب) مرگ خسرو به روایت امیرخسرو دهلوی …………………………………………………………………………………. 135 نقد و بررسی خسرو در اثر دهلوی در مقایسه با اثر نظامی ……………………………………………………………… 137 مرگ خسرو به روایت فردوسی …………………………………………………………………………………………………….. 139 رحلت حضرت یوسف به روایت جامی …………………………………………………………………………………………. 141 نقد و بررسی مرگ خسرو ……………………………………………………………………………………………………………. 143 فرهاد به روایت نظامی …………………………………………………………………………………………………………….. 146 فرهاد به روایت دهلوی ……………………………………………………………………………………………………………. 147 فرهاد به روایت وحشی …………………………………………………………………………………………………………… 151 الف) غرض دو شاعر از سرودن داستان ………………………………………………………………………………………… 151 ب) مقایسه شخصیت فرهاد از دیدیگاه دو شاعر …………………………………………………………………………….. 154 فرهاد مهندس و فرهاد پیکرساز ……………………………………………………………………………………………….. 154 فرهاد پهلوان و فرهاد زورمند …………………………………………………………………………………………………… 151 فرهاد نکته دان و نکته سنج …………………………………………………………………………………………………….. 157 بی نیازی و عزت نفس و غرور هنرمندانه ………………………………………………………………………………….. 159 فرهاد دل نازک و دل هوسناک …………………………………………………………………………………………………. 161 نتیجه گیری در مورد فرهاد ………………………………………………………………………………………………………….. 162 شخصیت های فرعی ……………………………………………………………………………………………………………………. 163 مریم ………………………………………………………………………………………………………………………………………. 164 الف) مریم در خسرو و شیرین نظامی ……………………………………………………………………………………………. 164 ب) مریم در شاهنامه فردوسی ………………………………………………………………………………………………………. 164 ج) مریم در شیرین و خسرو دهلوی ……………………………………………………………………………………………… 165 مهین بانو ……………………………………………………………………………………………………………………………….. 167 الف) مهین بانو در خسرو و شیرین نظامی …………………………………………………………………………………….. 167 ب) مهین بانو در شیرین و خسرو دهلوی ……………………………………………………………………………………… 167 شکر و بازغه ………………………………………………………………………………………………………………………….. 169 شیرویه …………………………………………………………………………………………………………………………………… 172 باربد و نکیسا …………………………………………………………………………………………………………………………. 173 شبدیز – طاقدیس ……………………………………………………………………………………………………………………….. 175 الف) تخت طاقدیس ……………………………………………………………………………………………………………………. 175 شبدیز ………………………………………………………………………………………………………………………………………… 176 هرمز ……………………………………………………………………………………………………………………………………… 178 بزرگ امید ……………………………………………………………………………………………………………………………… 178 شاپور …………………………………………………………………………………………………………………………………….. 179 نقد و بررسی حوادث داستان در دو منظومه نظامی و دهلوی …………………………………………………………… 180 نقد و بررسی شاهنامه در مقایسه با اثر نظامی …………………………………………………………………………………. 183 نقد و بررسی حوادث داستان منظومه جامی در مقایسه با منظومه ی نظامی ……………………………………….. 184 خوابهای خسرو ………………………………………………………………………………………………………………………….. 184 خوابهای زلیخا ……………………………………………………………………………………………………………………………. 185 خوابهای یوسف ………………………………………………………………………………………………………………………….. 183 نقد و بررسی حوادث داستان در دو منظومه وحشی و نظامی …………………………………………………………… 189 بخش نهم: گفتگوی در داستانها ……………………………………………………………………………………………………. 197 نقد و بررسی گفتگو ها در پنج اثر ………………………………………………………………………………………………… 198 بخش دهم : هنر شاعری ………………………………………………………………………………………………………………. 200 مقایسه و بررسی هنر شاعری در پنج منظومه ………………………………………………………………………………….. 201 بخش یازدهم: عنصر توصیف ……………………………………………………………………………………………………… 208 بررسی عنصر توصیف در پنج منظومه …………………………………………………………………………………………… 209 چکیده پایان نامه: این رساله پژوهشی است در مقایسه ی خسرو شیرین نظامی با داستان خسرو وشیرین در شاهنامه ، شیرین و خسرو امیر خسرو دهلوی ،فرهاد و شیرین وحشی بافقی و یوسف وزلیخای جامی با عنوان (مقایسه ی خسرو و شیرین نظامی با منظومه های هم نام با آن) از آنجاییکه داستان خسرو وشیرین در بین عوام رواج داشته است، شاعران بسیاری از جمله فردوسی و نظامی آنرا به نظم در آورده اند. بعد از نظامی، شاعران بسیاری به تقلید از آثار وی برخاسته اند و شیرین و خسرو دهلوی، فرهاد و شیرین وحشی با فقی و یوسف و زلیخای جامی از نظیره های موفق برای خسرو و شیرین نظامی است. در این پزوهش تلاش کرده ام که مقدمه ی آثار ،چکیده ی داستانها ،شخصیت ها ،حوادث داستانها،گفتارها،هنر شاعر و توصیف در این آثار را مقایسه کنیم. امید است که مورد توجه علاقه مندان و پزوهشگران و ادب دوستان واقع گردد. پایان نامه در یازده بخش تنظیم شده است : بخش نخست: شرح احوال و آثار شاعران بخش دوم : خمسه سرایی به تقلید از نظامی و مقلّدان او بخش سوم: پیشینه ی داستان خسرو و شیرین بخش چهارم: در باره ی خسرو وشیرین بخش پنجم: مقایسه آغاز کتاب خسرو وشیرین با دیگر آثار بخش ششم: مقایسه ی آغاز داستان خسرو و شیرین با دیگر آثار بخش هفتم: چکیده ی داستان ها به روایت هر یک از شاعران بخش هشتم: نقد و بررسی حوادث داستانها در پنج منظومه بخش نهم: بررسی و مقایسه گفتگوها در داستان ها بخش دهم:نقد وبررسی هنر شاعری در پنج اثر بخش یازدهم: بررسی و مقایسه ی عنصر توصیف در پنج مثنوی واژه های کلیدی: مقایسه ،خسرو،شیرین،نظامی،فردوسی،دهلوی،وحشی،جامی مقدمه: ای نام تو بهترین سر آغاز بی نام تو نامه کی کنم باز مثنوی خسرو و شیرین بی تردید یکی از شاهکارهای عشقی در ادبیات جهان است، و اشعار نظامی نیز یکی از عمیق ترین و پرمغزترین اشعاری است که در زبان فارسی درباره ی عشق سروده است. این مثنوی (خسرو وشیرین)داستان عشق خسرو پرویز(پادشاه ساسانی)با شیرین شاهزاده ی ارمنی (برادرزاده ی بانوی ارمن) است : که نظامی آن را در بحر (مسدّس مقصور)(مفاعیلن مفاعیلن مفاعیل)یا محذوف (مفاعیلن مفاعیلن مغولن)سروده است. داستان عشقبازیهای خسرو و شیرین از جمله داستانهای اواخر عهد ساسانی بوده و در کتابهایی مانند؛ «المحاسن دالاضداد جاحظ» ، «غرراخبار ملوک الفرس ثعالبی» ، «تاریخ بلعمی» و «شاهنامه فردوسی» نیز آمده است. منتهی در منابع قدیمی شیرین کنیزکی ارمنی است ؛ که خسرو از زمان پدر خویش ، هرمز، به او دل بسته بوده و بعد به حرم سرای پرویز راه می یابد و همسر محبوب او می شود. در منابع بالا (به جز روایت بلعمی)از فرهاد – مهندس کوه تراش و عاشق شیرین- سخن نمی رود و حال آنکه در داستان نظامی، شخصّیت فرهاد درخششی بارز دارد.همچنان که در (منظومه ی فرهاد وشیرین) امیر علیشیر نوایی و دیگر روایات ترکی نیز عشق شیرین و فرهاد بیش از همه ی قسمت های منظومه دارای اهمیت است . داستان خسرو وشیرین از قرن چهارم هجری به بعد وسعت و دگرگونی یافته و در بین مردم رواج پیدا می کند. همانطور که در مقدمه ی داستان خسرو و شیرین آمده، به نظامی رسیده و شاید وی نیز درآن تصرفّاتی شاعرانه کرده است. به نظر می رسد که بخش عمده ای از خسرو وشیرین نظامی سرگذشتی است عاشقانه در محیطی اشرافی و به تعبیر دیگر عشقی همایونی است با کیفیات و ویژگی های مخصوص به خود. مثنوی خسرو وشیرین از دیدگاه هنر و حکمت و زبان ادبیات بی مانند است و اگر چه در طول زمان و در هر عصری یکی از هنرمندان ازآن تقلید کرده است ، ولی هیچ کدام از عهده ی این کار بر نیامده و به راز و رمز این کتاب پی نبرده ودر زیبایی کلام به پایه ی آن نرسیده اند. این تقلید ها از قرن هفتم به بعد آغاز شد ، و در تمام دوره های ادبی زبان فارسی ادامه یافت. ظاهراً امیر خسرو دهلوی نخستین و بزرگترین شاعری است که به تقلید از نظامی به نظم پنج گنج همت گماشته ، و در میان همه ی مقلّدین موفق تر بوده لکن او نیز از رازهای داستان بی خبر بوده است. از میان دیگر مقلّدان میتوان به جامی ،هاتفی،قاسمی گنابادی ، وحشی بافقی،عرفی ، مکتبی ، فیضی فیاضی، اشرف مراغی و آذر بیگدلی اشاره کرد که ؛ هر یک همه یا بعضی از مثنوی های نظامی را تقلید کرده اند. بنابراین اگر به مقایسه ی این آثار (خسرو وشیرین در شاهنامه، شیرین خسرو دهلوی، فرهاد وشیرین وحشی و یوسف زلیخای جامی)با خسرو و شیرین نظامی پرداخته شده است، بدین خاطر نیست که این آثار را در ترازوی یکسانی بسنجیم بلکه به خاطر تعلّق داشتن هر کدام ار این آثار به دوره و عصری از تاریخ ادبیات ایران است،کوشیده ام تا ویژگی ها و باید و نبایدهایی را که در هر عصری در آثار عاشقانه و بزمی راه یافته است،جستجو کنم. علاوه بر اینها با توجه به اینکه آغاز و پایان و روند داستان خسرو وشیرین در هر یک از این آثار همراه با تغییراتی است برآن شدم تا هر کدام را به طور جداگانه بررسی کنم تا برای خود و همکارانم گره گشایی باشد. این پایان نامه در یازده بخش تنظیم شده است که عبارت است از : بخش اول :شرح احوال شاعران،بخش دوم : خمسه سرایی به تقلید از نظامی و مقلدان نظامی ،بخش سوم:پیشینه ی داستان خسرو وشیرین،بخش چهارم:درباره ی خسرو شیرین ، بخش پنجم: مقایسه ی آغاز کتاب خسرو وشیرین با دیگر آثار، بخش ششم:مقایسه آغاز داستان خسرو و شیرین با دگر آثار،بخش هفتم: چکیده داستانها به روایت هر یک از شاعران ،بخش هفتم :نقد وتطبیق شخصیتهای اصلی و فرعی در پنج منظومه،بخش هشتم:نقد وبررسی حوادث داستان در پنج منظومه،بخش نهم:گفتگو در داستان،بخش دهم:هنر شاعری و بخش یازدهم:بررسی عنصر توصیف در پنج منظومه. لازم به یادآوری است که مثنوی یوسف و زلیخای جامی هرچند که همنام با خسرو شیرین نظامی نیست اما از آنجاییکه جامی آنرا به تقلید از خسرو و شیرین سروده است از لحاظ ساختارو روند داستان مقایسه کرده که در هر بخش مورد پژوهش و بررسی قرارداده ام. در این پژوهش از «خسرو وشیرین» دکتر بهروزثروتیان، «شاهنامه» چاپ مسکو، «شیرین و خسرو» به قلم غضنفر علی یف (مسکو1966)، «فرهاد وشیرین» از دیوان وحشی به کوشش پرویز بابائی و «یوسف و زلیخا» به اهتمام دکتر ناصر نیکو بخت استفاده شده است. در این تحقیق شماره سمت راست ممیز سال انتشار اثر و شماره ی سمت چپ شماره ی صفحه است همچنین در آدرس بیتها نام اثر و صفحه ی آن آمده است. بخش اول : شرح احوال و آثار شاعرانشخصیت های داستان در پنج اثر ……………………………………………………………. 102
فصل اول : شخصیت های اصلی …………………………………………………………………………………………………… 104
1- شیرین ………………………………………………………………………………………………………………………………….. 104
الف)شیرین در منظومه ی نظامی …………………………………………………………………………………………………… 105
ب) شیوه ی عاشقی شیرین در منظومه ی نظامی …………………………………………………………………………….. 107
ج) چگونگی وصال خسرو و شیرین در منظومه ی نظامی ……………………………………………………………….. 108
د) مرگ شیرین به روایت نظامی …………………………………………………………………………………………………… 110

شیرین دهلوی ………………………………………………………………………………………………………………………… 112
الف) چگونگی عاشق شدن شیرین ……………………………………………………………………………………………….. 112
ب) وصال خسرو و شیرین دهلوی ……………………………………………………………………………………………….. 113
ج) مرگ شیرین به روایت امیرخسرو دهلوی …………………………………………………………………………………. 113
نقد و بررسی شیرین دهلوی در مقایسه با شیرین نظامی ………………………………………………………………….. 115

شیرین در شاهنامه …………………………………………………………………………………………………………………… 119
الف) شیوه ی عاشقی …………………………………………………………………………………………………………………… 119
ب) وصال خسرو و شیرین …………………………………………………………………………………………………………… 120
ج) مرگ شیرین به روایت فردوسی ………………………………………………………………………………………………. 121

زلیخا ……………………………………………………………………………………………………………………………………… 125
الف) چگونگی عاشق شدن زلیخا …………………………………………………………………………………………………. 125
ب) وصال …………………………………………………………………………………………………………………………………… 127
ج) مرگ زلیخا به روایت جامی …………………………………………………………………………………………………….. 128

شیرین در منظومه وحشی ………………………………………………………………………………………………………… 129
الف) شیرین عشق واقعی ……………………………………………………………………………………………………………… 129
ب) شیرین صبور ………………………………………………………………………………………………………………………… 129
ج) شیرین جسور و بی باک …………………………………………………………………………………………………………. 129
نقد و بررسی مرگ شیرین ……………………………………………………………………………………………………………. 130
2- خسرو ………………………………………………………………………………………………………………………………….. 131

خسرو در منظومه نظامی…………………………………………………………………………………………………………… 131
الف) شیوه ی عاشق شدن ……………………………………………………………………………………………………………. 132
ب) مرگ خسرو به روایت نظامی ………………………………………………………………………………………………….. 132
ج) چگونگی اطلاع شیرین از مرگ خسرو به روایت نظامی …………………………………………………………….. 133

خسرو در شیرین و خسرو دهلوی ……………………………………………………………………………………………. 134
الف)چگونگی عاشق شدن خسرو …………………………………………………………………………………………………. 134
ب) مرگ خسرو به روایت امیرخسرو دهلوی …………………………………………………………………………………. 135
نقد و بررسی خسرو در اثر دهلوی در مقایسه با اثر نظامی ……………………………………………………………… 137
مرگ خسرو به روایت فردوسی …………………………………………………………………………………………………….. 139
رحلت حضرت یوسف به روایت جامی …………………………………………………………………………………………. 141
نقد و بررسی مرگ خسرو ……………………………………………………………………………………………………………. 143

فرهاد به روایت نظامی …………………………………………………………………………………………………………….. 146
فرهاد به روایت دهلوی ……………………………………………………………………………………………………………. 147
فرهاد به روایت وحشی …………………………………………………………………………………………………………… 151
الف) غرض دو شاعر از سرودن داستان ………………………………………………………………………………………… 151
ب) مقایسه شخصیت فرهاد از دیدیگاه دو شاعر …………………………………………………………………………….. 154

فرهاد مهندس و فرهاد پیکرساز ……………………………………………………………………………………………….. 154
فرهاد پهلوان و فرهاد زورمند …………………………………………………………………………………………………… 151
فرهاد نکته دان و نکته سنج …………………………………………………………………………………………………….. 157
بی نیازی و عزت نفس و غرور هنرمندانه ………………………………………………………………………………….. 159
فرهاد دل نازک و دل هوسناک …………………………………………………………………………………………………. 161
نتیجه گیری در مورد فرهاد ………………………………………………………………………………………………………….. 162
شخصیت های فرعی ……………………………………………………………………………………………………………………. 163

مریم ………………………………………………………………………………………………………………………………………. 164
الف) مریم در خسرو و شیرین نظامی ……………………………………………………………………………………………. 164
ب) مریم در شاهنامه فردوسی ………………………………………………………………………………………………………. 164
ج) مریم در شیرین و خسرو دهلوی ……………………………………………………………………………………………… 165

مهین بانو ……………………………………………………………………………………………………………………………….. 167
الف) مهین بانو در خسرو و شیرین نظامی …………………………………………………………………………………….. 167
ب) مهین بانو در شیرین و خسرو دهلوی ……………………………………………………………………………………… 167

شکر و بازغه ………………………………………………………………………………………………………………………….. 169
شیرویه …………………………………………………………………………………………………………………………………… 172
باربد و نکیسا …………………………………………………………………………………………………………………………. 173
شبدیز – طاقدیس ……………………………………………………………………………………………………………………….. 175
الف) تخت طاقدیس ……………………………………………………………………………………………………………………. 175
شبدیز ………………………………………………………………………………………………………………………………………… 176

هرمز ……………………………………………………………………………………………………………………………………… 178
بزرگ امید ……………………………………………………………………………………………………………………………… 178
شاپور …………………………………………………………………………………………………………………………………….. 179
نقد و بررسی حوادث داستان در دو منظومه نظامی و دهلوی …………………………………………………………… 180
نقد و بررسی شاهنامه در مقایسه با اثر نظامی …………………………………………………………………………………. 183
نقد و بررسی حوادث داستان منظومه جامی در مقایسه با منظومه ی نظامی ……………………………………….. 184
خوابهای خسرو ………………………………………………………………………………………………………………………….. 184
خوابهای زلیخا ……………………………………………………………………………………………………………………………. 185
خوابهای یوسف ………………………………………………………………………………………………………………………….. 183
نقد و بررسی حوادث داستان در دو منظومه وحشی و نظامی …………………………………………………………… 189
 
بخش نهم: گفتگوی در داستانها ……………………………………………………………………………………………………. 197
نقد و بررسی گفتگو ها در پنج اثر ………………………………………………………………………………………………… 198
 
بخش دهم : هنر شاعری ………………………………………………………………………………………………………………. 200
مقایسه و بررسی هنر شاعری در پنج منظومه ………………………………………………………………………………….. 201
بخش یازدهم: عنصر توصیف ……………………………………………………………………………………………………… 208
بررسی عنصر توصیف در پنج منظومه …………………………………………………………………………………………… 209
چکیده پایان نامه:
این رساله پژوهشی است در مقایسه ی خسرو شیرین نظامی با داستان خسرو وشیرین در شاهنامه ، شیرین و خسرو امیر خسرو دهلوی ،فرهاد و شیرین وحشی بافقی و یوسف وزلیخای جامی با عنوان (مقایسه ی خسرو و شیرین نظامی با منظومه های هم نام با آن)
از آنجاییکه داستان خسرو وشیرین در بین عوام رواج داشته است، شاعران بسیاری از جمله فردوسی و نظامی آنرا به نظم در آورده اند.
بعد از نظامی، شاعران بسیاری به تقلید از آثار وی برخاسته اند و شیرین و خسرو دهلوی، فرهاد و شیرین وحشی با فقی و یوسف و زلیخای جامی از نظیره های موفق برای خسرو و شیرین نظامی است.
در این پزوهش تلاش کرده ام که مقدمه ی آثار ،چکیده ی داستانها ،شخصیت ها ،حوادث داستانها،گفتارها،هنر شاعر و توصیف در این آثار را مقایسه کنیم.
امید است که مورد توجه علاقه مندان و پزوهشگران و ادب دوستان واقع گردد.
پایان نامه در یازده بخش تنظیم شده است :
بخش نخست: شرح احوال و آثار شاعران
بخش دوم : خمسه سرایی به تقلید از نظامی و مقلّدان او
بخش سوم: پیشینه ی داستان خسرو و شیرین
بخش چهارم: در باره ی خسرو وشیرین
بخش پنجم: مقایسه آغاز کتاب خسرو وشیرین با دیگر آثار
بخش ششم: مقایسه ی آغاز داستان خسرو و شیرین با دیگر آثار
بخش هفتم: چکیده ی داستان ها به روایت هر یک از شاعران
بخش هشتم: نقد و بررسی حوادث داستانها در پنج منظومه
بخش نهم: بررسی و مقایسه گفتگوها در داستان ها
بخش دهم:نقد وبررسی هنر شاعری در پنج اثر
بخش یازدهم: بررسی و مقایسه ی عنصر توصیف در پنج مثنوی
واژه های کلیدی:
مقایسه ،خسرو،شیرین،نظامی،فردوسی،دهلوی،وحشی،جامی
 
مقدمه:
ای نام تو بهترین سر آغاز                   بی نام تو نامه کی کنم باز
مثنوی خسرو و شیرین بی تردید یکی از شاهکارهای عشقی در ادبیات جهان است، و اشعار نظامی نیز یکی از عمیق ترین و پرمغزترین اشعاری است که در زبان فارسی درباره ی عشق سروده است.
این مثنوی (خسرو وشیرین)داستان عشق خسرو پرویز(پادشاه ساسانی)با شیرین شاهزاده ی ارمنی  (برادرزاده ی بانوی ارمن) است : که نظامی آن را در بحر (مسدّس مقصور)(مفاعیلن مفاعیلن مفاعیل)یا محذوف (مفاعیلن مفاعیلن مغولن)سروده است.
داستان عشقبازیهای خسرو و شیرین از جمله داستانهای اواخر عهد ساسانی بوده و در کتابهایی مانند؛ «المحاسن دالاضداد جاحظ» ، «غرراخبار ملوک الفرس ثعالبی» ، «تاریخ بلعمی» و «شاهنامه فردوسی» نیز آمده است.
منتهی در منابع قدیمی شیرین کنیزکی ارمنی است ؛ که خسرو از زمان پدر خویش ، هرمز، به او دل بسته بوده و بعد به حرم سرای پرویز راه می یابد و همسر محبوب او می شود.
در منابع بالا (به جز روایت بلعمی)از فرهاد – مهندس کوه تراش و عاشق شیرین- سخن نمی رود و
حال آنکه در داستان نظامی، شخصّیت فرهاد درخششی بارز دارد.همچنان که در (منظومه ی فرهاد وشیرین) امیر علیشیر نوایی و دیگر روایات ترکی نیز عشق شیرین و فرهاد بیش از همه ی قسمت های منظومه دارای اهمیت است .
داستان خسرو وشیرین از قرن چهارم هجری به بعد وسعت و دگرگونی یافته و در بین مردم رواج پیدا            می کند. همانطور که در مقدمه ی داستان خسرو و شیرین آمده، به نظامی رسیده و شاید وی نیز درآن تصرفّاتی شاعرانه کرده است.
به نظر می رسد که بخش عمده ای از خسرو وشیرین نظامی سرگذشتی است عاشقانه در محیطی اشرافی و به تعبیر دیگر عشقی همایونی است با کیفیات و ویژگی های مخصوص به خود.
مثنوی خسرو وشیرین از دیدگاه هنر و حکمت و زبان ادبیات بی مانند است و اگر چه در طول زمان و در هر عصری یکی از هنرمندان ازآن تقلید کرده است ، ولی هیچ کدام از عهده ی این کار بر نیامده و به راز و رمز این کتاب پی نبرده ودر زیبایی کلام به پایه ی آن نرسیده اند.
این تقلید ها از قرن هفتم به بعد آغاز شد ، و در تمام دوره های ادبی زبان فارسی ادامه یافت.
ظاهراً امیر خسرو دهلوی نخستین و بزرگترین شاعری است که به تقلید از نظامی به نظم پنج گنج همت گماشته ، و در میان همه ی مقلّدین موفق تر بوده لکن او نیز از رازهای داستان بی خبر بوده است.
از میان دیگر مقلّدان میتوان به جامی ،هاتفی،قاسمی گنابادی ، وحشی بافقی،عرفی ، مکتبی ، فیضی فیاضی، اشرف مراغی و آذر بیگدلی اشاره کرد که ؛ هر یک همه یا بعضی از مثنوی های نظامی را تقلید
کرده اند.
بنابراین اگر به مقایسه ی این آثار (خسرو وشیرین در شاهنامه، شیرین خسرو دهلوی، فرهاد وشیرین وحشی و یوسف زلیخای جامی)با خسرو و شیرین نظامی پرداخته شده است، بدین خاطر نیست که این آثار را در ترازوی یکسانی بسنجیم بلکه به خاطر تعلّق داشتن هر کدام ار این آثار به دوره و عصری از تاریخ ادبیات ایران است،کوشیده ام تا ویژگی ها و باید و نبایدهایی را که در هر عصری در آثار عاشقانه و بزمی راه یافته است،جستجو کنم.
علاوه بر اینها با توجه به اینکه آغاز و پایان و روند داستان خسرو وشیرین در هر یک از این آثار همراه با تغییراتی است برآن شدم تا هر کدام را به طور جداگانه بررسی کنم تا برای خود و همکارانم گره گشایی باشد.
این پایان نامه در یازده بخش تنظیم شده است که عبارت است از :
بخش اول :شرح احوال شاعران،بخش دوم : خمسه سرایی به تقلید از نظامی و مقلدان نظامی ،بخش سوم:پیشینه ی داستان خسرو وشیرین،بخش چهارم:درباره ی خسرو شیرین ، بخش پنجم: مقایسه ی آغاز کتاب خسرو وشیرین با دیگر آثار، بخش ششم:مقایسه آغاز داستان خسرو و شیرین با دگر آثار،بخش هفتم: چکیده داستانها به روایت هر یک از شاعران ،بخش هفتم :نقد وتطبیق شخصیتهای اصلی و فرعی در پنج منظومه،بخش هشتم:نقد وبررسی حوادث داستان در پنج منظومه،بخش نهم:گفتگو در داستان،بخش دهم:هنر شاعری و بخش یازدهم:بررسی عنصر توصیف در پنج منظومه.
 
لازم به یادآوری است که مثنوی یوسف و زلیخای جامی هرچند که همنام با خسرو شیرین نظامی نیست اما از آنجاییکه جامی آنرا به تقلید از خسرو و شیرین سروده است از لحاظ ساختارو روند داستان مقایسه کرده که در هر بخش مورد پژوهش و بررسی قرارداده ام.
در این پژوهش از «خسرو وشیرین» دکتر بهروزثروتیان، «شاهنامه» چاپ مسکو، «شیرین و خسرو» به قلم غضنفر علی یف (مسکو1966)، «فرهاد وشیرین» از دیوان وحشی به کوشش پرویز بابائی و «یوسف و زلیخا» به اهتمام دکتر ناصر نیکو بخت استفاده شده است.
در این تحقیق شماره سمت راست ممیز سال انتشار اثر و شماره ی سمت چپ شماره ی صفحه است همچنین در آدرس بیتها نام اثر و صفحه ی آن آمده است.
 
بخش اول :
شرح احوال و آثار شاعران