فهرست مطالب:
مقدمه………………………………………………………………………………………………………………………………………1
فصل اوّل: کلیات………………………………………………………………………………………………………………………7
تبیین موضوع و اهمّیّت آن. ……………………………………………………………………………………………………….8
سؤالات تحقیق…………………………………………………………………………………………………………………………8
فرضیّات تحقیق………………………………………………………………………………………………………………………..8
روش تحقیق…………………………………………………………………………………………………………………………….9
پیشینه ی تحقیق: ……………………………………………………………………………………………………………………..9
واژگان کلیدی…………………………………………………………………………………………………………………………..9
فصل دوّم:…………………………………………………………………………………………………………………………….11
فضایل امام علی (ع) ………………………………………………………………………………………………………………12
کلام امام علی (ع) ………………………………………………………………………………………………………………….15
تألیفات پیش از نهج البلاغه……………………………………………………………………………………………………..19
بازتاب شخصیّت و کلام امام علی(ع) در ادب فارسی………………………………………………………………….21
فنّ خطابه ……………………………………………………………………………………………………………………………..23
تاریخ خطابه…………………………………………………………………………………………………………………………..23
خطابه در صدر اسلام………………………………………………………………………………………………………………24
ویژگی های خطابه در صدر اسلام…………………………………………………………………………………………….26
فصل سوّم………………………………………………………………………………………………………………………………27
معنای واژه ی حمد…………………………………………………………………………………………………………………28
3-1 انواع حمد الهی………………………………………………………………………………………………………….29
3-1-1حمد قولی……………………………………………………………………………………………………………………29
3-1-2حمد فعلی……………………………………………………………………………………………………………………29
3-3-3حمد حالی…………………………………………………………………………………………………………………..29
دلایلی که فقط خدا را شایسته حمد می
دانیم…………………………………………………………………………….29
به دلایل زیر حمد سبب دوری از بلا، ذكر شده است:………………………………………………………………….31
تفاوت حمد و مدح ……………………………………………………………………………………………………………….32
معنای واژه ی تحمید……………………………………………………………………………………………………………….33
معنای واژه ی دیباچه……………………………………………………………………………………………………………….34
گذری بر دیباچه نویسی…………………………………………………………………………………………………………..35
3-1اصطلاحات ادبی……………………………………………………………………………………………………………….36
3-1-1تلمیح………………………………………………………………………………………………………………………….36
3-1-2تضمین………………………………………………………………………………………………………………………..36
3-1-3براعت استهلال…………………………………………………………………………………………………………….37
3-1-4 سجع………………………………………………………………………………………………………………………….37
انواع سجع……………………………………………………………………………………………………………………………..37
3-4-1سجع متوازی………………………………………………………………………………………………………………..37
3-4-2سجع مطرف…………………………………………………………………………………………………………………37
3-4-3سجع متوازن…………………………………………………………………………………………………………………37
فصل چهارم……………………………………………………………………………………………………………………………38
4-1 متون ادبی……………………………………………………………………………………………………………………….40
4-1-1 شاهنامه………………………………………………………………………………………………………………………40
4-1-2 دیوان ناصر خسرو……………………………………………………………………………………………………….46
4-1-3. مقامات حمیدی………………………………………………………………………………………………………….49
چهار مقاله………………………………………………………………………………………………………………….50
4-1-5ترجمه کلیله و دمنه……………………………………………………………………………………………………….53
4-1-6 التوسل الی الترسل……………………………………………………………………………………………………….55
4-1-7 منطق الطیر………………………………………………………………………………………………………………….57
الهی نامه……………………………………………………………………………………………………………………61
خسرو و شیرین………………………………………………………………………………………………………….63
4-1-10هفت پیکر………………………………………………………………………………………………………………….65
4-1-11مخزن الاسرار……………………………………………………………………………………………………………..67
4-1-12 سِندباد نامه……………………………………………………………………………………………………………….69
. مرزبان نامه………………………………………………………………………………………………………………72
المعجم فی المعاییر اشعار العجم…………………………………………………………………………………74
4-1-15 بوستان……………………………………………………………………………………………………………………..76
4-1-16گلستان………………………………………………………………………………………………………………………79
4-1-17 مجالس سبعه…………………………………………………………………………………………………………….83
4-1-18 گلستان هنر……………………………………………………………………………………………………………….85
4-1-19 مجمع الفصحا……………………………………………………………………………………………………………87
نثر تاریخی……………………………………………………………………………………………………………………………..90
4-2متون تاریخی……………………………………………………………………………………………………………………91
4-2-1 ترجمه تاریخ طبری……………………………………………………………………………………………………..91
4-2-2 بیان الادیان………………………………………………………………………………………………………………….93
4-2-3 مجمل التواریخ…………………………………………………………………………………………………………….94
4-2-4 سیرت رسول الله…………………………………………………………………………………………………………96
4-2-5 عقد العلی للموقف الاعلی…………………………………………………………………………………………….98
4-2-6 راحه الصدور و آیه السرور……………………………………………………………………………………………99
نثر دینی و اخلاقی………………………………………………………………………………………………………………. 101
4-3 متون دینی…………………………………………………………………………………………………………………….101
4-3 -1خصال……………………………………………………………………………………………………………………..101
4-3-2 قابوسنامه………………………………………………………………………………………………………………….103
4-3-3 جامع الحکمتین…………………………………………………………………………………………………………106
4-3-4 کیمیای سعادت………………………………………………………………………………………………………….108
4-3-5 کتاب النقض……………………………………………………………………………………………………………..110
4-3-6 اخلاق ناصری…………………………………………………………………………………………………………..112
4-3-7 اوصاف الاشراف………………………………………………………………………………………………………..114
4-3-8 معراج السعاده……………………………………………………………………………………………………………115
نثر عرفانی……………………………………………………………………………………………………………………………117
4-4 کتب عرفانی…………………………………………………………………………………………………………………118
4-4-1 کنز السالکین……………………………………………………………………………………………………………..118
4-4-2 شرح شطحیات………………………………………………………………………………………………………….120
4-4-3 اسرار التوحید فی المقامات شیخ ابوسعید ابو الخیر…………………………………………………………122
4-4 -4 مرصاد العباد…………………………………………………………………………………………………………….124
4-4-5 مصباح الهدایه…………………………………………………………………………………………………………..128
4-5 کتب علمی…………………………………………………………………………………………………………………..130
4-5-1 هدایه المتعلمین فی الطب…………………………………………………………………………………………..131
4-5-2 نفایس الفنون فی عرایس العیون…………………………………………………………………………………..132
نثر داستانی…………………………………………………………………………………………………………………………..133
4-6 کتب داستانی…………………………………………………………………………………………………………………134
4-6-1 ترجمه ی فرج بعد از شدّت………………………………………………………………………………………..134
4-6-2 عجایب المخلوقات……………………………………………………………………………………………………137
4-6-3 راحه الارواح…………………………………………………………………………………………………………….139
4-6-4 آداب الحرب و الشجاعه……………………………………………………………………………………………..141
فصل پنجم: نتیجه گیر ی……………………………………………………………………………………………………… 143
فهرست منابع فارسی…………………………………………………………………………………………………………….147
فهرست منابع عربی……………………………………………………………………………………………………………….153
فهرست مقالات…………………………………………………………………………………………………………………….154
مقدمه:
«الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَا یَبْلُغُ مِدْحَتَهُ الْقَائِلُونَ وَ لَا یُحْصِی نَعْمَاءَهُ الْعَادُّونَ وَ لَا یُؤَدِّی حَقَّهُ الْمُجْتَهِدُونَ الَّذِی لَا یُدْرِكُهُ بُعْدُ الْهِمَمِ وَ لَا یَنَالُهُ غَوْصُ الْفِطَنِ الَّذِی لَیْسَ لِصِفَتِهِ حَدٌّ مَحْدُودٌ وَ لَا نَعْتٌ مَوْجُودٌ»1
«وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ أَرْسَلَهُ بِالدِّینِ الْمَشْهُورِ وَ الْعَلَمِ الْمَأْثُور وَ الْكِتَابِ الْمَسْطُورِ وَ النُّورِ السَّاطِعِ وَ الضِّیَاءِ اللَّامِعِ وَ الْأَمْرِ الصَّادِعِ إِزَاحَةً لِلشُّبُهَاتِ وَ احْتِجَاجاً بِالْبَیِّنَاتِ وَ تَحْذِیراً بِالْآیَاتِ وَ تَخْوِیفاً بِالْمَثُلَاتِ».2
با نزول قرآن بر پیامبر صلی الله علیه و آله و رسمیّت یافتن دین مبین اسلام نقطه عطفی در تاریخ شکل گرفت. اعراب با تبلیغ دین اسلام ابتدا روح و روان ایرانیان را که خواهان عدالت و برابری و تشنه ی حقیقت و هدایت بودند تسخیر کردند. سپس در سال 21ه.ق به آسانی مرزهای ایران را در نوردیدند.
ایرانیان گرچه از همان آغاز ورود اسلام تا قرن هفتم تحت تسلط اعراب قرار گرفتند، اما آن چه آن ها را اقناع می کرد آشنایی با آموزه ها و اندیشه های متعالی اسلام و مفاهیم ناب قرآن بود. زمانی که اعراب جاهلی گرفتار فخر و مباهات قبیله ای بودند و تنها داشته ی خود را که هنر کلامی بود، در ارتقای عشیره و بی رقیب نشان دادن خود به کار می بردند و «خطبه ها و اشعارشان را در ظاهر با لباس زیبای عروس الفاظ، که بر قامت عفریت های بدمنش و عفونت بار معانی پوشانده شده بود، ایراد می کردند».3
________________________
نهج البلاغه،خطبه ی اوّل.
همان، خطبه ی دوّم.
خاقانی، محمد، جلوه های بلاغت در نهج البلاغه، تهران، انتشارات بنیاد نهج البلاغه، چاپ دوم، 1390، ص16.
قرآن، در مقابل سرشار از مفاهیم ناب و محتوای سرشار از اندیشه های متعالی انسانی بود که البته با زبانی فاخر و آهنگین بیان می شد.
اعراب متعصب گرچه ابتدا قرآن را کلام پیامبر دانستند، اما زود دریافتند که قادر به گفتن حتی یک آیه نظیر آیات کلام الله مجید نیستند. پیامبر اسلام صلوات الله علیه و جانشین برحقّش امام علی علیه السلام با استعانت از سبک این معجزه الهی، آموزه های قرآنی و دینی را با زبانی فاخر و آهنگین برای مردم تبیین نمودند. آن چه امروز از سخنان پیامبر در قالب احادیث برای ما باقی مانده است خود گویای همین مطلب است.
خطبه های امام علی (ع) تا قبل از جمع آوری نهج البلاغه تعداد آن به چهار صد می رسید قرن ها به سبب مزیّن بودن به فصاحت و بلاغت و مفاهیم انسان ساز به صورت شفاهی، سینه به سینه بین دوستداران و اهل قلم نقل می شد. ابن ابی الحدید، در شرح نهج البلاغه نوشته است: ابن نباته از خطیبان زبان آور و ادیبان سده ی چهارم آشکارا همه ی مایه های هنری و ادبی خویش را وامدار گنجینه ی سخنان علی(ع) می داند و می نویسد: «گنجینه هایی از خطابه از بر کردم که هر چه از آن بر می دارم و هزینه می کنم بیش تر می شود و انبوه تر می گردد و آن گنجینه ها چیزی نیست جز صد فصل از سخنان و مواعظ علی (ع). عبد الحمید عامری، کاتب مروان بن محمد، آخرین خلیفه اموی، می گوید: «هفتاد خطبه از خطبه های اَصلَع1 را از بر کردم و این خطبه ها در ذهنم چون چشمه ای پی در پی جوشید».2
امام علی(ع) که به تأسی از قرآن، خطبه ها یش را ایراد می فرمود خیلی زود بین دوست و دشمن به عنوان فصیح ترین و بلیغ ترین خطیب قرن اوّل اسلام شناخته شد.3 بلاغت کلام ایشان چنان آشکار است که وقتی محض بن ابی محض به معاویه گفت از نزد کُند زبان ترین مردم نزد تو آمدم. معاویه، با همه کینه توزی ها و حق کُشی ها، برآشفت و سر او فریاد کشید و گفت: خاموش، وای بر تو چگونه علی را چنین می گویی؟ سوگند به خدا هیچ کس جز علی آیین فصاحت و شیوه ی بلاغت را برای قریشیان بنیاد ننهاد.4
هر چند خطیب بودن ایشان در مقابل سایر محسنات یکی از هزار و اندکی از بسیار بود، اما به حقیقت باید گفت که شرایط سخنوری که در توافق سخن با اوضاع و احوال است برای هیچ ادیبی مانند
_____________________________
اَصلَع یعنی کسی که موی جلوی سرش ریخته است. دهخدا، علی اکبر، لغت نامه، تهران، موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، چاپ دوم، 1377، ج1، ص2808. (عبد الحمید به سبب وابستگی به دستگاه اموی نام آن حضرت را با تعبیر طنز آمیزی می آورد).
ابن ابی الحدید، عزالدین ابوحامد، شرح نهج البلاغه، ج1، قم، ناشر کتابخانه عمومی آیت الله مرعشی نجفی، چاپ اول،1337، ص24.
یزدان پرست، حمید، امام علی(ع) تهران، اطلاعات، 1388، ص332.
ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج6، ص279.
امام علی(ع) جمع نشده است. زیرا پس از قرآن و کلام پیامبر (ص) سخنان وی بزرگ ترین نمونه بلاغت است.1
بیان دیدگاه سخن سنجان و دیدگاه ادیبان برجسته ی عرب نشان دهنده جایگاه بلاغی حضرت است. زیرا این ها هم خود عرب زبانند و هم سخنوران و سخن شناسانی بزرگ و برجسته و آگاه به رمز های بلاغت. از این رو داوری شان را در این باره باید سنجید. به خصوص که عمده آن ها غیر شیعه اند و شائبه تعصب در گفتارش پیش نمی آید. جاحظ که مرد تیز نظر و اهل تسنن بود در کتاب بلاغی اش «البیان و التبیین» پس از آوردن این سخن امام علی (ع) «قیِمةُ کُلُ المَرءِ مَا یُحسِنُه» دیدگاه بلاغی امام را مطرح می کند و می نویسد: «اگر از این کتاب جز همین یک جمله را نمی یافتم آن را شافی و کافی و بی نیاز کننده می یافتم».2
رهبر معظم انقلاب اسلامی ایران در کتاب علی فراتر از ذهن آورده اند: «در باب زندگی امیر المؤمنین شما یک اقیانوس را در نظر بگیرید. احاطه به همه ی ابعاد این اقیانوس در یک نگاه که هیچ، در یک مطالعه ی طولانی هم برای انسان میسر نیست، از هر طرف وارد شوید دنیایی از عظمت را مشاهده می کنید. … اگر این بخش از اقیانوس را رها کنید و از بخش دیگر وارد شوید باز همین ماجراست. … این مبالغه نیست. … این بازتاب عجز انسانی است».3
با این که یکی از بزرگترین ابعاد شخصیتی امام علی (ع) بلاغت و سخنوری ایشان است تقریباً مورد غفلت واقع شده است. یکی از موانع و مشکلات این پژوهش نیز همان کمبود منابع و مراجع و آثار
تخصصی در باب سخنوری امام علی(ع) است. حال با این عظمت و شهرتی که پیرامون بلاغت و شیوه سخنوری ایشان است. نهج البلاغه سید رضی که جمع آوری سخنان بلاغی مولا است در سال 400ه. ق فراهم شده است. بعد ها شروح نهج البلاغه به تأسّی از سید رضی صور خیال را در این کتاب ارزشمند کاویده اند، شروحی نظیر شرح ابن میثم بحرانی، ابن ابی الحدید، ملا فتح الله کاشانی، عبدالرّحمن عتایقی، سید محمد تقی شوشتری، حبیب الله هاشمی خویی و … . کتاب موجز دیگری تحت عنوان «درآمدی بر صنایع ادبی در کلام امام علی(ع)» نوشته کریم زمانی، ضمن آوردن سخنانی از مولا که دارای صنایع لفظی
بود، نمونه هایی از علم بیان را از شرح ابن میثم آورده است.
________________________
چمن خواه، عبد الرسول، صور خیال در نهج البلاغه، نوید شیراز، شیراز، 1384، ص61.
جاحظ، ابو عثمان، البیان و التبیین، ج1، تحقیق علی ابو ملحم، بیروت، دار و مکتبة الهلال، الطبعة الثانیة 1412ق، ص87.
خامنه ای، سید علی، علی فراتر از ذهن، تهران، امیر کبیر، چاپ اوّل 1379، ص149.
دکتر محمد خاقانی در کتاب «جلوه های بلاغت در نهج البلاغه از منظر علم بیان و بدیع» استشهاداتی را از شرح ابن ابی الحدید و ابن میثم استخراج و تحلیل کرده است. همان طور که گفته شد سید رضی رحمة الله علیه در سال 400 ه.ق با ذوق و سلیقه و ادبی که داشت تعدادی از خطب را که به زعم او جنبه ادبی و بلاغی بیشتری داشت را گزینش و انتخاب نمود و ذیل نام نهج البلاغه فراهم آورد. که شامل 241 خطبه، 79 نامه و 489 کلمه قصار است.
نهج البلاغه مانند قرآن سرشار از فصاحت و بلاغت است و تشابهات فراوانی میان این دو کتاب شریف می توان یافت که راز این شباهت ها را می توان در این کلام مولا دانست که فرمود: «وَإِنَّ الْكِتَابَ لَمَعِی مَا فَارَقْتُهُ مُذْ صَحِبْتُهُ»1 چه، قرآن با من است، از آن هنگام كه یار آن گشتم، از آن جدا نبودم.
خطبه ی اوّل نهج البلاغه، مانند سوره ی حمد، محتوایش ستایش خداوند باری تعالی است، البته با تفضیل و اطناب نه ایجازی که در سوره حمد می بینیم. در این خطبه امام علی (ع) اقرار می دارند که هیچ خطیبی قادر به وصف خدا نیست و هر عقلی از شناخت او عاجز است، صفت ها از او جداست سپس سخن را به سمت آفرینش جهان می برد. سخنان امام علی (ع) در طرح این گونه بحث ها همچون
قرآن کریم است که به زبان موعظه از هر پدیده محسوس یا معقول نمونه ای روشن و قابل درک
در پیش چشم شنونده قرار می دهد. پس آرام آرام او را با خود به سر منزلی می برد که باید بدان برسد به آستان پروردگار یگانه. آن جا که سخن در خلقت آسمان و زمین و آفتاب و ماه و ستاره و کوه هاست به زبان اندرز یاد می دهد که آن چه آفریدگار به آفریدگان بخشید خیر محض است، اما انسان ناسپاس حقّ این همه نعمت را نمی گذارد و از راه خدا به راه شیطان روی می آورد.2
در ادامه کلام را به سمت فلسفه ی رسالت پیامبران می کشاند تا آنان، به بندگان هشدار دهند که حقّ میثاق الست را بگذارند و نعمت فراموش کرده را به خاطر آورند و نعمت های چون آسمان رفیع، زمین وسیع، حیات و ممات، بیماری و بلا و نعمت پیامبران که باید قدردان و سپاس گزار آن باشند و البته خود زبان به ستایش پیامبر می گشاید و با ذکر چند جمله حق سخن را در توصیف ایشان ادا می کند. این خطبه به علّت در بر داشتن تحمیدیه، خطبه ی توحیدیه نیز نامیده می شود هر چند سی و هفت خطبه ی دیگر نیز در آغاز مدح و ستایش خداوند را دارند، امّا این خطبه جلوه ای دیگر در نهج البلاغه یافته است.
شعرا و نویسندگان که گوهرشناسان سخن اند به خوبی این سبک بدیع علی(ع) را دریافته اند و با تمام
_______________________
نهج البلاغه، خطبه 122.
همان، خطبه ی 1.
تلاش و اهتمام کوشیده اند تا آن را در دیباچه های خود مورد تقلید و نظیره گویی قرار دهند آن
موقع که زبان به مدح خدا و پیامبر و نعمت های خالق می گشایند کلام علی(ع) را می توان در بطن سخن آن ها چون رگه های طلا در دل معدن سنگ دنبال نمود، همین تلمیح و تضمین های نهج البلاغه ای است که رنگ جاودانگی بر کتاب آن ها زده و اعتبار و ارزش بخشیده است. بنابراین می توان گفت نویسندگان ایرانی پس از قرآن از هیچ گفته ای به اندازه گفتار علی(ع) بهره نبرده اند و هیچ زیور ارزنده ای را چون سخنان او نیافته اند تا آرایش گفته ها و نوشته های خود سازند.
از دیگر شواهدی که شعرا و نویسندگان در آفرینش دیباچه ها، به نهج البلاغه ی امیر مؤمنان نظر داشته اند کلام آهنگین و سجع به کار رفته در سخن ایشان است. نویسندگان با هنرنمایی تمام، همچون خطبه ی اوّل نهج البلاغه، مدح و ستایش خداوند را در ظرف بلورین سجع ها ریخته و درون و بطن کلام را هم پای هم به اوج علیین رسانده اند.
از آن جا که این پژوهش به دنبال کشف تأثیر پذیری مقدمه ها و دیباچه های متون فارسی از خطب نهج البلاغه به ویژه خطبه توحیدیه است. تمرکز و مطالعات روی همین خطبه صورت گرفت در مواردی هم برای تکمیل موضوع از خطبه ها ی دیگر با همین محتوا و همچنین آیات قرآنی استفاده
گردید. با توجه به مسبوق به سابقه نبودن این موضوع و نبودن پژوهشی راهگشا در این مورد، ابتدا با استعانت از باب علم1و دست توسل زدن به دامن ایشان پای در این میدان نهاده شد. کتب نثری که دارای دیباچه بودند، به شش گروه تقسیم شد و ذیل هر عنوان، تعدادی منتخب از بهترین ها آورده شد. در گام بعدی با مطالعه، کتبی دیگر از متون نظم انتخاب و به موارد قبلی اضافه گردید که در مجموع تعداد آن ها به 44 مورد رسید. به این ترتیب ذیل کتب ادبی 19؛کتاب تاریخی 6؛کتاب دینی 8؛کتاب، عرفانی 5 کتاب؛ علمی 2 کتاب و داستانی 4 کتاب ذکر گردید. با مشورت استاد راهنما و مشاور کتب هر بخش به ترتیب قرن آورده شد تا تحوّل سبکی نیز در آن ها نماینده شود.
در گام بعدی با یادداشت برداری از دیباچه ها، قسمت هایی که به نظر نویسنده برگرفته از خطبه ی اوّل یا تحت تأثیر کلام مولا بود فیش برداری گردید و در پایان هر دیباچه، سخنان مشابه مولا همراه با ترجمه ذکر گردید. به علّت ترجمه ادبی دکتر سید جعفر شهیدی در این پژوهش نهج البلاغه با ترجمه ایشان مبنا قرار گرفت. در انتها با جمع بندی فیش ها و مطالب گرد آوری شده و با راهنمایی استادان
________________________
اشاره به حدیث نبوی که می فرماید: «أَنَا مَدِینَةُ الْعِلْمِ وَ عَلِیٌّ بَابُهَا». كلینى، محمد بن یعقوب، اصول كافی ج1، قم دار الحدیث چاپ اوّل، 1429، ص605.
مطالب در چهار فصل گنجانده شده و در آغاز هر فصل پیش گفتار و در انتهای آن نتایج حاصل شده ذکر گردید.
نویسنده در پایان ضمن تمسک جستن به آستان رفیع مولا و استمداد از حضرت ایشان در دنیا و آخرت، با عذر تقصیر، اعتراف می کند که آستان بلند و بزرگوار ایشان را، قد کوتاه علم و دانش مَزجاة حقیر، یارای دست رسیدن نیست.
عنقا شکار کس نشود دام باز چین
که عنقا را بلند است آشیانه
فصل اوّل: كلیات
